Năm 2025, số hóa ngành giáo dục phải ở cấp độ cao hơn
Đẩy mạnh triển khai 100% dịch vụ công trực tuyến; đẩy mạnh ứng dụng trí tuệ nhân tạo, trong lĩnh vực quản lý giáo dục và hoạt động chuyên môn của ngành…
GS. Klaus Schwab (người Đức), cha đẻ về tư tưởng và định hình thiết kế cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 (CN 4.0) đã chỉ ra cho toàn cầu một xu thế công nghệ nổi bật. Đó là vào năm 2018, ông đã dự đoán sự phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ bùng nổ mạnh mẽ trên toàn cầu vào trước năm 2025. Đến nay, chỉ ít tháng cuối năm 2022 và đầu năm 2023 đã xuất hiện hiện tượng ChatGPT, một trận bão công nghệ AI đang càn quét trên quy mô toàn cầu. Đây là minh chứng làm sáng tỏ khả năng tiên đoán tuyệt vời, chính xác về lĩnh vực khoa học công nghệ AI của GS. Klaus. Người ta nói ChatGPT và các phiên bản sắp được công bố là những siêu trí tuệ nhân tạo, có khả năng mang “tính người” với mức độ thông minh nhất. Tại sao vậy?
ChatGPT là gì? Ta hãy xem ChatGPT tự trả lời về mình: “ChatGPT là một mô hình ngôn ngữ tự nhiên lớn được huấn luyện bởi OpenAI, được xây dựng trên kiến trúc Transformer. Mô hình này có khả năng tạo ra các phản hồi tự nhiên và đa dạng cho các câu hỏi và đối thoại với người dùng. ChatGPT đã được huấn luyện trên một tập dữ liệu lớn bao gồm hàng triệu văn bản trên Internet, đóng vai trò là một công cụ hỗ trợ cho việc trò chuyện, học tập và giải trí trên các nền tảng như Facebook, Twitter và các ứng dụng trò chuyện khác”. Như thế, ChatGPT đơn giản như là một trang Web để người ta vào đấy hội thoại, tìm hiểu thông tin thông qua tương tác như với một người máy (Bot). Mọi người đều nhắc nhau: “cái gì mà nghĩ không ra, cứ lên internet mà tra Google”, nhưng ChatGPT “quái kiệt” hơn nhiều Google.
Chúng ta đã biết, những thập niên đầu thế kỷ XXI, nhiều công ty công nghệ lớn toàn cầu đã dốc tiền của vào nghiên cứu để cho ra đời các ứng dụng chuyên biệt của AI như: AI game, AI quân sự, AI làm máy bay, AI văn hóa,… nhưng chưa có AI ngôn ngữ đủ mạnh cho tới năm 2017. Chương trình AI mà GPT.3 là gốc đã sinh ra hệ thống ChatGPT là phiên bản điển hình. Trong đó GPT viết tắt của “Chat Generative Pre-training Transformer” (Chương trình sinh chữ đã được huấn luyện theo phương pháp Transformer) của công ty trẻ, phi lợi nhuận – OpenAI (thành lập năm 2017 bởi Sam Altman (37 tuổi, người Mỹ) và cùng hợp tác với tỷ phú Elon Musk (người Mỹ).
ChatGPT được người ta huấn luyện đạt tới mức độ hiểu kỹ càng sâu sắc ngôn ngữ chữ viết tự nhiên của con người, không kém gì một người thông minh. ChatGPT lúc đầu được “giam giữ” trong phòng nghiên cứu và các nhà khoa học trao cho nó, huấn luyện nó biết xử lý ngôn ngữ và phải đọc, phải thuộc hàng trăm tỷ từ-câu và lượng lớn văn bản chữ viết của con người lấy trong các Wikipedia, bách khoa toàn thư hay hàng triệu tờ báo lớn công khai của nhiều nước với nhiều ngôn ngữ khác nhau trên thế giới thông qua Internet.
ChatGPT siêu tới mức có thể giúp con người soạn thảo mọi văn bản trong một thời gian ngắn, như: hoàn thành một khóa luận tốt nghiệp, làm các bài tập cho học sinh, soạn giáo án cho giáo viên, biết làm thơ, viết nhạc, viết các diễn văn và giúp tra cứu các văn bản ngôn ngữ ở nhiều lĩnh vực trong khoa học và trong đời sống con người,… ChatGPT cũng đã được nhiều doanh nghiệp Việt Nam khai thác tạo ra các sản phẩm thương mại hiệu quả.
ChatGPT là sản phẩm của khoa học công nghệ là kết quả của tài năng con người. ChatGPT do con người sản sinh và đang lớn lên để phát triển, nên chưa thể hoàn thiện, chưa thể thông minh hơn và không thể thay thế được con người, nhất là về khả năng tư duy phản biện và kỹ năng giải quyết vấn đề.
Đành rằng có những chức năng hoạt động của não bộ như tốc độ xử lý và khả năng lưu giữ thông tin của AI hơn hẳn con người. Nhiệm vụ của AI phải là giúp học tập có chất lượng, nhân thức đúng, giải quyết vấn đề trọn vẹn và suy luận logic chặt chẽ, sáng tạo. Rất tiếc ChatGPT chưa có thể làm tốt các nhiệm vụ này. ChatGPT ra đời, thật sự kéo theo buồn vui lẫn lộn cho mỗi chúng ta.
Người ta nói, hạn chế chết người của ChatGPT là không biết câu trả lời của mình là “đúng” hay “sai”. Vì tính “đúng – sai” là tương đối với mỗi người, thậm chí người ta còn ghét nhau, đánh nhau vì cho rằng cái này là đúng nhưng lại sai với người kia. Con người đã vậy thì sản phẩm của con người sản sinh ra khó có thể tốt hơn được. Bên cạnh đó, tài liệu để huấn luyện cho ChatGPT lại mang ý thức chủ quan của từng cá nhân con người khi viết ra văn bản gốc ấy.
Giáo dục thành người phải có nhân cách, trong đó đức tính trung thực là cực kỳ quan trọng. ChatGPT dễ làm cho người học hay các nhà trường đạo văn, nảy tính lười nhác, không sáng tạo trong học tập. Giáo dục nhiều nước lo ngại về tính liêm chính trong học thuật khi được sử dụng rộng rãi ChatGPT. ChatGPT thiếu trí tuệ cảm xúc, hạn chế khả năng suy luận phi nhận, hạn chế sự đồng cảm, ít bản sắc cá nhân và thường làm cho người ta ra quyết định không trên cơ sở đạo đức.
Bất chấp còn hạn chế, hệ thống ChatGPT vẫn cứ tồn tại rộng rãi vì có số đông người dùng, tính tiện ích của nó quá lớn và thực tế nó đang có sức mạnh, đã rất hót và sẽ tiếp tục hót hơn nữa trong thời gian tới. Người ta thấy cần có hai hướng phát triển khoa học máy tính trước hiện tượng xuất hiện của Chat-GPT:
Một là, tạo ra những công cụ Bot tương tự nhưng mạnh hơn ChatGPT. Nhiều gã khổng lồ AI đã đầu tư con người, kinh phí và đã sản xuất ra nhiều Bot dạng như ChatGPT. Công nghệ AI mô phỏng não người nếu càng tinh vi, càng giống đặc điểm người, mang tính người thì càng tốt. Sự canh tranh khốc liệt giữa các thế hệ Bot kiểu ChatGPT sẽ đẩy nhanh công nghệ AI ngày một phát triển. Đây là điều mong muốn và cũng là mục tiêu của nhân loại trong thời đại ngày nay; Hai là, hãy lấy AI chế ngự AI, nghĩa là tìm cách để kiểm soát, kiềm chế được ChatGPT. Phương châm phải là vừa sống chung vừa tìm cách giảm thiểu hạn chế hiện có của ChatGPT, theo kiểu phát huy điểm mạnh và hạn chế điểm yếu của ChatGPT. Xu hướng phổ biến của nhiều quốc gia là dùng ChatGPT có kiểm soát với hành lang pháp lý rõ ràng và được các nhà trường chấp nhận và tuân thủ.
Thế mạnh của ChatGPT là khả năng xử lý dữ liệu vô cùng lớn và hiểu ngôn ngữ tự nhiên phong phú, nó có có thể sản xuất ra các câu hỏi và trả lời theo nhiều chủ đề khác nhau, rất nhanh và tự động. Ưu điểm của Bot là học liên tục để cải thiện hiệu suất làm việc của của bản thân và hiệu suất của nó sẽ tăng theo theo thời gian. Chính thế, ChatGPT hoạt động càng lâu càng hiểu biết nhiều và dần trở thành Bot có tính người hơn.
Dù còn một số hạn chế nhưng sự phát triển và ứng dụng ngày càng rộng rãi, lớn mạnh của AI, trong đó có ChatGPT là không thể đảo ngược. Ranh giới của ChatGPT là người bạn tốt giúp nhau học tập và cũng sẽ trở thành kẻ giúp bạn gian lận trong học tập, là rất mong manh. Nhà trường phải chủ động đánh giá xem tính trung thực của các ấn phẩm nghiên cứu, mức độ sáng tạo và đậm chất con người của người trong sản phẩm của người viết đến đâu. Rõ ràng, con người vẫn là trên hết dù AI có phát triển tới mức độ nào, nhà trường truyền thống cũng không thể mất đi để thay bằng nhà trường ảo.
Việc cần làm là chúng ta phải thay đổi cách dạy và cách đánh giá người học cho phù hợp với sự phát triển của AI trong đó có sự hiện diện rực rỡ của Chat-GPT. Giáo dục phải tự chuyển đổi mình để chung sống mà không được ngăn cấm Bot. Cần làm chủ, chế ngự ChatGPT, để nó hỗ trợ giáo dục một cách đắc lực nhất, đặc biệt trong kỷ nguyên công nghệ giáo dục và chuyển đổi số.
Trước hết phải dùng ChatGPT để làm lực đẩy cho phát triển nhanh công cuộc đổi mới giáo dục. Triết lý đổi mới giáo dục đã có từ 10 năm nay khi mà Nghị quyết 29TW của Đảng đã chỉ ra, đừng quá coi trọng truyền thụ kiến thức mà hãy coi trọng mục tiêu phát triển năng lực, phẩm chất cho người học. Việc cung cấp kiến thức cơ bản bây giờ không phải của người dạy mà là của ChatGPT. Vì thế, quy trình dạy học trong môi trường ChatGPT có thể là:
Các nhà trường cài đặt phần mềm, gọi là đặt nền tảng dạy học OpenAI-Người dạy tải nội dung phần bài giảng đã được chuẩn bị lên nền tảng đã cài đặt-ChatGPT tiếp nhận và tự động xây dựng các câu hỏi theo từng môn và chủ đề bài học-Người học đưa câu hỏi và nhận câu trả lời từ ChatGPT. Tất cả nội dung hội thoại giữa Bot và người học đều được lưu giữ vào kho dữ liệu của Bot. Người dạy dựa vào phần mềm “phát hiện” để tìm xem có bao nhiêu hàm lượng của máy học và của người học. Rõ ràng, dạy học không còn là nhồi nhét kiến thức nữa mà chuyển sang hướng dẫn của người dạy về cách tiếp cận tri thức (đặt câu hỏi cho Bot), hướng dẫn kỹ năng thực hành, kỹ năng sống cho người học.
ChatGPT có khả năng giải bài tập hay tham gia làm các bài thi. Gần đây, Viện Khoa học giáo dục Việt Nam đã tiến hành một nghiên cứu để so sánh năng lực giải bài tập của ChatGPT với học sinh Trường Phổ thông liên cấp Hà Nội. Kết quả điểm bình quân bài kiểm tra của ChatGPT đều thấp hơn điểm bình quân của học sinh Việt Nam. Cụ thể môn Toán chênh 2,25 điểm và môn Ngữ văn chênh 1,56 điểm. Có một số nguyên nhân khiến điểm kiểm tra của ChatGPT kém hơn do học sinh tự giải, đó là phương pháp giải của ChatGPT thường không gọn, biến đổi các biểu thức đại số phức tạp gặp khó khăn, nên thường mất thêm thời gian làm bài. Một cuộc khảo sát gần 5.000 sinh viên Đại học Stanford, đã ghi nhận 17% số sinh viên đã nhờ Bot làm bài tập ở nhà, đặc biệt trong đó có 5% số người tự nhận đã copy hoàn toàn lời giải của ChatGPT. Đạo văn là một tính xấu, đây sẽ là thách thức khi sử dụng ChatGPT trong môi trường học đường.
Tất nhiên chúng ta sẽ có phần mềm xác định và loại những người học đã có sự gian dối trong học tập. Tuy nhiên, bằng năng lực nghề nghiệp người dạy vẫn có thể xác định được “dấu vết” của ChatGPT ẩn chứa trong bài làm của người học. Hoặc dùng biệp pháp hành chính, như cho làm bài kiểm tra tại lớp hoặc làm bài tập trung,… Cũng có thể giáo dục để người học tự giác, tự khai báo cụ thể rằng, trong bài kiểm tra, phần nào là sao chép của ChatGPT phần nào là sản phẩm của mình.
Vai trò, vị trí của người dạy rất cần phải thay đổi, không giảm nhẹ mà luôn luôn được phát triển. Năng lực chuyên môn, nghề nghiệp phải được nâng lên đáng kể nhằm thích ứng với môi trường dạy học ChatGPT. Người dạy phải thẩm định tất cả nội dung bài học mà ChatGPT cung cấp để chính xác hóa hoặc sửa sai hoặc cập nhật kiến thức cho Bot, đặc biệt là bổ sung tình huống hay ngữ cảnh ngôn ngữ. ChatGPT cơ bản đã làm được nhiệm vụ cung cấp kiến thức cho người học. Khi ấy người dạy phải thay đổi vai trò, trở thành người thẩm định, phân tích, khai thác kiến thức, rèn kỹ năng, hướng dẫn phương pháp học tập mới,… và cuối cùng là đánh giá sự phát triển năng lực người học.
ChatGPT không quyết định, làm thay tất cả việc học hay quyết định cuộc đời người học. Sản phẩm của người học phải do chính mình tạo ra mà không phải của ChatGPT, kiểu như đạo văn. Người dạy phải có năng lực, phải là người thông thái để phân biệt đâu là kết quả từ Bot, đâu là trí tuệ của người học. Dạy đạo đức cho người học khi có ChatGPT và tương tác với Bot là nhiệm vụ quan trọng của người dạy. Dạy cho ChatGPT điều tiêu cực nó sẽ học theo và Bot trở thành người xấu. ChatGPT giúp ta làm được nhiều hoạt động dạy học, đồng nghĩa các nhà trường có thêm thời gian hoàn thiện dạy học đổi mới, trong đó có “dạy học đảo ngược” là phương thức dạy học đặc trưng trong môi trường của chuyển đổi số giáo dục.
Với thời gian không quá xa, chúng ta chắc rằng, ChatGPT sẽ khắc phục được những khiếm khuyết, hạn chế tối đa tiêu cực và Bot sẽ còn tiếp tục tạo ra những sản phẩm ngôn ngữ tự nhiên mới và tiên tiến hơn. ChatGPT hiện nay là phiên bản của GPT.3 và sắp tới trên thị trường sẽ xuất hiện GPT.4 mạnh hơn thông minh hơn GPT.3. Mặc dù vẫn biết giáo dục còn rất gian truân khi chuyển đổi, nhưng siêu Bot ChatGPT sẽ trở thành một gia sư, cao hơn là một chuyên gia giáo dục thực thụ trong các nhà trường tại Việt Nam.
Áp dụng công nghệ giáo dục ChatGPT vào thực tế các nhà trường là việc nên làm và làm ngay không đắn đo hay bàn lùi. Mỗi nhà trường hãy hồ hởi đón nhận nó như đón một thành quả khoa học đang hiện diện của loài người.
Vai trò người học được đề cao hơn bao giờ hết. Chúng ta luôn cổ vũ cần lấy người học làm trung tâm trong quá trình học tập thì nay ChatGPT đã dẫn lối, chỉ đường và song hành cho các nhà trường. Người học có quyền quyết định mình tiếp nhận chủ đề hay nhóm kiến thức nào. ChatGPT thực sự là công cụ hữu hiệu để giúp người học có cách học tự chủ, tự học với sự lãnh đạo, hướng dẫn của người dạy. Khối lượng công việc của người dạy giảm xuống rõ rệt vì ChatGPT đã làm thay đổi nhiều hoạt động truyền thống. Chẳng hạn kiểm tra bài lập trình cho máy tính, đánh giá bài luận tiếng Anh là việc quá vất vả của người dạy, nhưng nếu giao cho ChatGPT sẽ thực hiện quá nhanh chóng. ChatGPT đã giải phóng sức lực của giáo viên đối với những công việc dạy học lặp đi lặp lại thường xuyên.
Người học và người dạy sẽ hạnh phúc khi ChatGPT đã trực tiếp tác động vào quá trình chuyển đổi giáo dục theo đúng quy luật và nguyên lý dạy học, vốn đã tồn tại từ muôn đời nay.
Giáo dục cũng thừa hưởng hạnh phúc từ chính cách làm việc của ChatGPT Chúng ta học tập từ ChatGPT một “người” tử tế, luôn mong cầu tiến bộ, khiêm tốn, lắng nghe để học hỏi từ tất cả những ai mà Bot được tiếp xúc. ChatGPT thân thiện với tất cả mọi người, giao tiếp lịch sự, lễ phép, không khác như người có văn hóa và đã từng được dạy dỗ chu đáo. Khi hội thoại với ChatGPT, ta cảm thấy như được nói với người hiểu biết và thân thiết cũ, cởi mở, tôn trọng và sẵn sàng mở lòng bầu bạn. Văn phong của ChatGPT súc tích, mượt mà và rất tự nhiên. Cách viết trả lời gọn gàng và được diễn đạt khúc triết, không mắc lỗi chính tả. Người học phải thông minh để dựa vào ChatGPT khai thác Bot để mang lại lợi ích tích cực cho bản thân.
Bên cạnh yếu tố tích cực, ChatGPT còn có những hạn chế nhất định, khiến chúng ta cần phải cảnh tỉnh sớm, trước khi Bot ứng dụng rộng rãi ở các nhà trường. Một là, thẩm định và đánh giá tất cả nội dung do ChatGPT đưa ra. Do ChatGPT không thể có được những trải nghiệm thực tế ở tất cả các nước, nên câu trả lời thường sai với ngữ cảnh, tình huống cụ thể ở mỗi quốc gia. Ngôn ngữ Việt của chúng ta lại rất phong phú, có nghĩa đen và nghĩa bóng hay cùng một câu nói nhưng trong những hoàn cảnh cụ thể sẽ có những cách hiểu khác nhau. ChatGPT là máy học nên không thể có cảm xúc như vui, buồn, tức giận của con người, chưa có dữ liệu mới mà chỉ có từ năm 2021 về trước. ChatGPT chỉ được học logic cơ bản như so sánh hay liên kết, còn những vấn đề về tư duy phức tạp hơn, Bot chưa thể làm được. Người dạy phải là người thông thái, có trình độ trên ChatGPT để phán xét và để dạy Bot, từ đó nâng tầm trình độ học vấn cho siêu Bot.
Hai là, nâng cao đạo đức khi sử dụng ChatGPT. ChatGPT có khả năng làm được bài tập, hoàn thành luận văn tốt nghiệp hoặc nhiều nhiệm vụ học tập khác của người học. Từ đó gây tâm lý lười học, thói quen ỷ lại Bot để đối phó học tập. Những hành động thiếu trung thực của người học, vô hình chung đã làm hại cho chính người học. Kiến thức học tập phải được thẩm thấu để phát triển năng lực bản thân chứ không thể nhờ Bot hay người khác phản hồi kết quả học giả thay cho mình.
ChatGPT có lượng dữ liệu khổng lồ khoảng 300 tỷ từ và câu. Tuy nhiên, trong quá trình tiếp xúc với người, Bot tiếp tục “sinh từ” để “học lỏm”, từ đó bổ sung dữ liệu mới. Người học không nên dạy Bot nội dung không đúng hay xấu độc, gây xung đột trong cộng đồng. ChatGPT sẽ trả lời bạn theo xu hướng dựa vào ý kiến của nhiều người, nếu có xu hướng tiêu cực của nhiều người, Bot cũng hiểu theo xu hướng không hay ấy. ChatGPT có mặt hạn chế, kẻ xấu dễ lợi dụng để lấy cắp thông tin hay dữ liệu của người dùng, nhà trường vẫn cần cảnh giác với Bot.
Ba là, đừng nhầm lẫn khi sử dụng ChatGPT và Google. Hai công cụ này rất khác nhau về bản chất và sự tiện ích. Google là công cụ tìm kiếm đa quốc gia, nhiều người dùng chủ yếu cho việc để tra cứu kết quả tìm kiếm. Nhiều câu trả lời của Google có căn cứ, có trích dẫn nguồn và sự chính xác được sắp xếp theo thứ tự trả lời trước hay sau. ChatGPT là công cụ hội thoại đa quốc gia, tức là con người có thể trò chuyện hay nhờ giúp đỡ trả lời mọi vấn đề liên quan tới ngôn ngữ tự nhiên. ChatGPT có khả năng tổng hợp, lựa chọn câu trả lời cho người hỏi nhưng Bot lại không xác định được tính đúng sai trong câu trả lời. ChatGPT đang trở thành con người, qua khả năng thông mimh của mình.
ChatGPT xuất hiện là cơ hội cũng là thách thức. Công nghệ AI và ChatGPT sẽ càng ngày càng phát triển, mà không thể ngăn cản được và Bot càng ngày càng tham gia sâu hơn trong mọi lĩnh vực khoa học và xã hội. Chúng ta cần tận dụng Bot để phục vụ con người, đồng thời mỗi chúng ta phải thay đổi cách suy nghĩ để luôn sống có trách nhiệm hơn trong môi trường có sự hiện diện của ChatGPT mà nó đang nở rộ rộng khắp trên toàn cầu.
ĐẶNG TỰ ÂN (Giám đốc Quỹ VIGEF)
