“Nhân chứng thời tiền sử” giữa lòng Di sản Tràng An

Các nhà khảo cổ học trong nước và quốc tế đang khai quật tại Tràng An, tỉnh Ninh Bình (Ảnh: SỞ DU LỊCH NINH BÌNH).

Phát hiện này không chỉ gây chấn động bởi độ quý hiếm, mà còn mở ra một cánh cửa mới để nhìn lại lịch sử loài người trong bối cảnh cuối cùng của Kỷ Băng hà.

Di cốt người đàn ông ở hang Thung Bình 1 được xem như một “nhân chứng thời tiền sử”. Với các nhà nghiên cứu khảo cổ, “nhân chứng” ấy đã bước ra từ dĩ vãng để kể lại câu chuyện sống động về đời sống con người tiền sử trên vùng đất Ninh Bình và Việt Nam cách đây hàng vạn năm.

Bằng chứng khảo cổ hiếm có và giải mã khoa học

Sau hơn 20 năm nghiên cứu tại quần thể danh thắng Tràng An, nhất là quá trình khai quật khảo cổ từ năm 2017 đến 2018, các nhà khoa học trong nước và quốc tế đã tìm thấy bộ xương được ký hiệu là TBH trong khu vực hang Thung Bình 1. Bộ xương có niên đại khoảng 13.000 năm trước và là một trong số ít di cốt người cuối Kỷ Băng hà được bảo tồn nguyên vẹn ở Đông Nam Á.

Bộ xương tìm thấy thuộc về một người đàn ông trưởng thành, cao khoảng 1m74, mất khi 35 tuổi. Điều đáng chú ý là cơ thể vẫn lưu lại vết thương do mũi lao thạch anh, một loại vũ khí quý hiếm và tinh xảo chưa từng thấy trong khảo cổ Đông Nam Á. Khả năng vết thương đã gây nhiễm trùng nặng, nhưng ông vẫn sống thêm nhiều tuần trước khi tử vong.

Bộ xương tìm thấy thuộc về một người đàn ông trưởng thành, cao khoảng 1m74, mất khi 35 tuổi.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Khắc Sử, Nghiên cứu viên cao cấp Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, nhấn mạnh: “Chiến binh này bị một mũi tên thạch anh - vũ khí quý hiếm chưa từng thấy trong khảo cổ Đông Nam Á - đâm xuyên vào cơ thể, gây ra vết thương nghiêm trọng dẫn đến nhiễm trùng và tử vong. Bộ di cốt còn cho chúng ta biết cư dân nơi đây đã thực hiện mai táng theo phương thức nằm co bó gối, phản ánh nét văn hóa nhân văn của cộng đồng thời đó”.

Giá trị lớn nhất không chỉ dừng lại ở việc tìm thấy bộ di cốt. Lần đầu tiên trên thế giới, các nhà khoa học đã giải mã thành công ADN của một cá thể người từng tồn tại cách đây 13.000 năm, được lưu giữ trong điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm. Đây là một thành công mang tầm vóc quốc tế, xóa bỏ định kiến lâu nay rằng vùng nhiệt đới không thể bảo tồn gien cổ. Mẫu ADN ty thể thu được là một trong những dữ liệu cổ xưa nhất tại Việt Nam, cho thấy cá thể người thuộc nhánh M, dòng di truyền bản địa, gắn bó với cộng đồng săn bắt, hái lượm ở Đông Nam Á và Nam Á. Kết quả này bổ sung mảnh ghép vô giá cho bản đồ gien toàn cầu, khẳng định vai trò của Đông Nam Á trong lịch sử di cư và tiến hóa nhân loại.

Tiến sĩ Thorsten Kahlert, Đại học Queen’s, chuyên gia dự án khảo cổ SUNDASIA (một dự án được thành lập với mục đích tìm hiểu về cuộc sống của người tiền sử) cho biết: “Khi đến đây, mục đích của chúng tôi là tìm ra những tư liệu khảo cổ, hiện vật về cuộc sống con người. Việc có thể tìm thấy một bộ xương người hoàn chỉnh như vậy là một phần thưởng đặc biệt nhất cho những người làm khảo cổ như chúng tôi”.

Dự án khảo cổ SUNDASIA tập trung tìm, phát hiện các di vật và mong muốn tái dựng cuộc sống của người tiền sử. Di sản Tràng An là khu vực đã trải qua nhiều biến động của môi trường, từng có lúc biển tiến và biển thoái. Việc có thể tìm hiểu qua các di vật, di cốt như trên về cách mà con người thích ứng với thay đổi của môi trường là một điều rất quan trọng. Dự án sẽ cho chúng ta thấy cách người tiền sử sống như thế nào và cung cấp thông tin cho việc chúng ta sẽ ứng phó với biến đổi khí hậu ở hiện tại và tương lai ra sao. Những phát hiện khảo cổ lớn ở đây còn là cơ hội quảng bá di sản Tràng An.

Chuyên gia khảo cổ học quốc tế phân tích các mẫu khảo cổ tại Tràng An. (Ảnh: SỞ DU LỊCH NINH BÌNH)

Ý nghĩa văn hóa, lịch sử

Từ góc độ khoa học, phát hiện khảo cổ nêu trên mở rộng hiểu biết về hình thái cơ thể, sức khỏe, bệnh lý và đời sống cộng đồng tiền sử. Nó cho thấy cư dân Tràng An từ 13.000 năm trước đã biết chế tác công cụ tinh vi, sử dụng đá quý làm vũ khí và tồn tại trong môi trường khắc nghiệt. Từ góc độ xã hội, đây là chứng tích về xung đột sinh tồn, đồng thời phản ánh nét văn hóa ứng xử nhân văn qua nghi thức mai táng.

Phó Giám đốc Sở Du lịch Ninh Bình Nguyễn Cao Tấn nhận định: Sự kiện phát hiện những thành quả của nghiên cứu khoa học về di chỉ khảo cổ học ở Thung Bình 1 là quá trình rất lâu dài, bền bỉ của các nhà khoa học nói chung và của địa phương Ninh Bình nói riêng. Di chỉ này một lần nữa cho thấy Tràng An là kho di sản phong phú, đa dạng và vô cùng giá trị. Có thể khẳng định rằng, đây là phát hiện mang tính chất đột phá và có giá trị khoa học tương đối thú vị để chúng ta có một bức tranh toàn cảnh hơn về cuộc sống của con người tiền sử ở Tràng An từ xa xưa đến ngày nay.

Hiện di cốt đặc biệt này đang được bảo quản và trưng bày tại chùa Bái Đính.

Ở tầm rộng hơn, phát hiện này hòa quyện với dòng chảy lịch sử lâu dài của dân tộc với những dấu mốc quan trọng. Đó là hành trình 13.000 năm con người bền bỉ sinh tồn trên đất Tràng An; là 1.000 năm lịch sử dân tộc gắn với kinh đô Hoa Lư thời Đinh-Tiền Lê; là 80 năm hiện đại kể từ Cách mạng Tháng Tám 1945 - tất cả tạo thành mạch nguồn ký ức nối liền quá khứ với hiện tại, từ tiền sử đến lịch sử dựng nước và giữ nước.

Thành công của những phát hiện và nghiên cứu khảo cổ ở hang Thung Bình 1, Tràng An cũng lan tỏa mạnh mẽ trên các tạp chí quốc tế uy tín như Proceedings of The Royal Society B (2025) và các kênh truyền thông lớn: CNN, Fox, Yahoo, MSN,... cùng sự xác nhận của hơn 20 trường đại học hàng đầu thế giới như: Đại học Copenhagen (Đan Mạch), Queen’s Belfast (Vương quốc Anh). Những thông tin này đưa Tràng An trở thành tâm điểm chú ý của giới nghiên cứu và khảo cổ học và lịch sử toàn cầu. Mô hình phục dựng của nhân chứng thời tiền sử hiện được lưu giữ và trưng bày tại chùa Bái Đính, trong quần thể danh thắng Tràng An, cho phép công chúng trong nước và ngoài nước chiêm ngưỡng một chứng tích quý hiếm của nhân loại.