Chi phí cấu thành giá điện cần được phản ánh đúng, phản ánh đủ và kịp thời
Liên quan đến khoản 45.000 tỷ đồng chưa được tính vào chi phí đang gây chú ý của dư luận, tại toạ đàm "Phát triển bền vững ngành điện do Cổng Thông tin điện tử Chính phủ tổ chức, Phó Tổng Giám đốc EVN Nguyễn Xuân Nam cho biết, năm 2022-2023, do khủng hoảng chính trị của thế giới, đặc biệt giữa Nga và Ukraine, giá nguyên liệu đầu vào, đặc biệt là than, tăng đột biến, gần 4 lần, khí tăng gần gấp đôi… đã đẩy giá đầu vào tăng.
 |
| Đường dây 220kV Kiên Bình - Phú Quốc (đường dây vượt biển dài nhất Đông Nam Á) |
Trong khi giá đầu vào tăng, giá điện lại không được điều chỉnh, nên không bù đắp được chi phí đầu vào. Luật Điện lực quy định, phương án giá điện phải được bù đắp giá đầu vào hợp lý, hợp lệ được Bộ Công Thương thẩm định.
Thời gian đó, chúng ta phải bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô của đất nước sau dịch COVID-19 nên EVN chưa được điều chỉnh lại việc đó, từ đó dẫn đến giá bán thấp trong khi giá thành cao, cho nên chi phí này tồn đọng lại, mặc dù EVN đã tiết kiệm nhiều. Năm 2024, do có lãi nên có giảm được một phần, nên còn lại 44.000 tỷ chưa được bù đắp.
Viện dẫn năm 2022, giá thành là 2.032 đồng, nhưng giá bán chỉ 1.800 đồng, như vậy EVN bán thấp hơn 149 đồng/1 kWh, sản lượng điện thương phẩm gần 250 tỷ kWh. Năm 2023, giá bán 1.953 đồng, giá thành 2.088 đồng, như vậy bán thấp hơn giá thành 135 đồng/1 kWh, EVN cũng đã nỗ lực tiết kiệm để cắt giảm chi phí.
Một điểm nữa là thị phần nguồn điện hiện nay của Việt Nam, năm 2022, EVN chiếm 46% hệ thống, nhưng năm 2023 chỉ còn 42%. Thị phần của EVN ngày càng nhỏ lại, mà khoản này EVN mua của phía ngoài nên phải trả ngay.
Hiện khâu truyền tải và phân phối chiếm chỉ 16% trong cơ cấu giá thành, khâu phát điện, mua điện là chính, khâu truyền tải và phân phối ngày càng nhỏ lại. EVN tiết kiệm giá ngày càng giảm xuống, mà chỉ tăng ở khâu phát điện mua ngoài thôi.
Một điểm nữa là thủy điện, nguồn điện giá rẻ nhất, bây giờ đã hữu hạn, không phát triển được nữa. Giờ chủ yếu phát triển ở khâu nhiệt điện, năng lượng tái tạo, mà nhiệt điện, khí hỏa lỏng hiện nay giá mua gần 4.000 đồng/1 kWh, mà mình bán có 2.100 đồng/1 kWh.
 | | Phó Cục trưởng Cục Điện lực Trịnh Quốc Vũ. | |
Số liệu năm 2022-2023 của EVN đã được Kiểm toán Nhà nước kiểm toán chuyên đề giá điện và đã có kết luận minh bạch, rõ ràng.
Giải thích thêm về vấn đề trên, Phó Cục trưởng Cục Điện lực Trịnh Quốc Vũ cho rằng, trong hai năm 2022-2023, EVN lỗ. Năm 2023, Bộ cũng thành lập đoàn kiểm tra giá thành sản xuất kinh doanh điện; năm 2024 cũng có đoàn như vậy, để kiểm tra giá thành sản xuất kinh doanh điện của EVN năm 2022-2023.
Thành phần đoàn có cả đại diện Bộ Tài chính, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Hiệp hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng... rất công khai, minh bạch về chi phí giá thành sản xuất kinh doanh điện của EVN.
Tháng 10/2024, Kiểm toán Nhà nước có kiểm toán chuyên đề về giá bán điện 2022-2023. Nói như vậy nghĩa là EVN là Tập đoàn nhà nước sản xuất kinh doanh điện nhưng chịu sự điều tiết của Nhà nước, chịu sự giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước chứ không phải EVN độc quyền.
EVN cũng chịu thâm hụt trong mấy năm vừa rồi nên đã "thắt lưng buộc bụng", cụ thể là chi phí cho lưới điện truyền tải đến lưới điện phân phối, đã giảm thiểu chi phí về đầu tư, bảo dưỡng, vận hành. Nhưng có lẽ điều này không bền vững về lâu dài, không bảo đảm chất lượng của lưới mà có thể gây quá tải, tăng suất sự cố.
"Quan điểm quản lý nhà nước của chúng tôi muốn các chi phí cấu thành giá điện được phản ánh đúng, phản ánh đủ và kịp thời, đặc biệt là lưới điện truyền tải và lưới điện phân phối. Trong giai đoạn tới chúng ta đặt mục tiêu phát triển kinh tế 2 con số thì lưới này cần được củng cố và phát triển tương xứng với quy mô phát triển nguồn điện" - ông Vũ nói.
Liên quan đến vấn đề chi phí cấu thành giá điện, Chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và tăng trưởng xanh phân tích, theo thống kê của các quốc gia trên thế giới, đặc biệt châu Âu và Hoa Kỳ, tỉ trọng về chi phí ở trong giá thành bán điện ở các nước này tối thiểu khoảng 20%, ở Đức có thể lên đến 40%, tức là họ tính rất rộng. Lý do chi phí cao là do đưa nhiều nguồn điện năng lượng tái tạo, nguồn điện sạch ở các quốc gia này vào, dẫn tới chi phí về truyền tải và phân phối tăng lên cao trong giá thành bán lẻ.
Nghị quyết 70 vừa rồi yêu cầu phải thu hút cả đầu tư tư nhân trong phát triển các lưới điện truyền tải và phân phối. Như ông Nguyễn Xuân Nam vừa chia sẻ, chi phí chỉ 14% sẽ dẫn tới thách thức rất lớn trong thu hút nguồn vốn đầu tư tư nhân trong xây dựng các lưới truyền tải, phân phối, sự tham gia tư nhân trong thị trường bán lẻ trong tương lai, bởi nếu thấp như thế sẽ không có tư nhân nào làm nổi. Bộ Công Thương cũng đã có cân nhắc và xem xét trong câu chuyện điều chỉnh ở Nghị định 72 lần này.
Sự đồng thuận của xã hội là cần thiết
 | | Nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá (Bộ Tài chính) Nguyễn Tiến Thỏa | |
Đánh giá về các "khoản lỗ" đã được EVN báo cáo, Nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá (Bộ Tài chính) Nguyễn Tiến Thỏa nêu rõ: Trước hết tôi phải nói câu đầu tiên là khoản lỗ này không phải do EVN tự tính rồi tự công bố. Con số này đã được kiểm toán và EVN công bố theo số liệu kiểm toán.
Thứ hai, chúng ta phải giải mã số lỗ này do đâu và do nguyên nhân gì. Nếu không giải mã được thì rất khó đồng thuận trong xã hội. Tức là người ta phản ánh tại sao khi kinh doanh có lãi thì không thấy nói gì, mà lỗ thì lại đổ vào đầu dân…
Từ trước, tôi đã góp ý rất nhiều cái từ "lỗ" rồi. Chúng ta không nên dùng từ "lỗ". Tại sao lại không nên dùng? Chúng ta hiểu đơn giản lỗ của sản xuất kinh doanh là tổng doanh thu nhỏ hơn tổng chi phí. Mà nguyên nhân là do giá bán ra nhỏ hơn giá thành sản xuất. Rất đơn giản như vậy.
Hàng hóa thông thường trong cơ chế thị trường, kinh doanh theo thị trường và giá do thị trường quyết định. Như vậy thì lời ăn, lỗ chịu. Nếu lỗ là đơn vị phải tự chịu trách nhiệm lấy. Nếu do doanh nghiệp làm ăn yếu kém, do quản trị không tốt, dẫn đến giá thành cao, thị trường không chấp nhận, giá trị xã hội không chấp nhận thì buộc phải chấp nhận lỗ. Nếu EVN cũng là một đơn vị làm ăn như thế thì chúng ta không phải bàn ở đây.
Thế nhưng điện có phải như hàng hóa thông thường không? Không phải. Điện ở đây đang thực hiện đa mục tiêu, vừa bảo đảm an ninh năng lượng, tức là giá phải góp phần vào bảo đảm an ninh năng lượng, giá phải bảo đảm cho tiết kiệm điện, giá phải góp phần bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô và kiểm soát lạm phát và an sinh xã hội.
Đa mục tiêu này Chính phủ tùy vào diễn biến kinh tế, xã hội… để điều hành. Mà điện là đầu vào của tất cả các ngành trong nền kinh tế. Nếu để điện biến động thì toàn bộ các mặt sản xuất kinh doanh đều biến động, đẩy vào chi phí sản xuất, giá thành của tất cả các ngành trong nền kinh tế quốc dân. Như vậy, tạo ra hiệu ứng domino, thì kiểm soát rất khó khăn.
Điện rõ ràng không phải do thị trường quyết định mà do Nhà nước quyết định. Cho nên tác động của giá điện như thế nào, điều chỉnh ra sao, điều chỉnh ở mức độ nào, vì sao lại điều chỉnh… là Nhà nước cân nhắc rất kỹ, tính toán cân đối rất chi tiết để giảm thiểu nhất tác động của nó.
Trong năm 2022-2023, vì nhiều lý do khách quan, thứ nhất, giá nguyên liệu đầu vào tăng, thế giới tác động. Thứ hai là để bảo đảm ổn định kinh tế trong nước, rồi kiểm soát lạm phát và đặc biệt là chúng ta mới ra thoát khỏi dịch, cần phải khuyến khích để tăng trưởng, để phát triển. Giá điện chúng ta quyết định thấp hơn giá thành sản xuất và năm 2022- 2023 giá bán ra thấp hơn giá thành từ 135-149 đồng/kWh, đương nhiên sẽ gây ra chênh lệch dòng tiền âm.
"Tôi xin nói lại đấy không phải là lỗ mà chênh lệch dòng tiền âm do chúng ta phải vì mục tiêu lớn hơn của đất nước; ngành điện phải tạm thời chưa tính các yếu tố được phép theo quy định của Luật Điện lực là tính đúng, tính đủ vào giá. Cho nên một phần chi phí này chưa được tính vào thì phải được phân bổ dần trong giá thành đó" - ông Thoả nhấn mạnh.
Ông Thoả cũng cho rằng, nếu được Nhà nước cho phép, người dân đồng thuận, tôi nghĩ EVN cũng phải rà soát lại tất cả những khoản chi phí gọi là chênh lệch dòng tiền âm ấy, khoản nào được tính vào giá thì giữ lại, khoản nào pháp luật chưa quy định được tính vào giá thì loại ra và xây dựng một lộ trình phân bổ hợp lý để tránh gây sốc về giá điện nếu như chúng ta đưa vào.
Cần xác định “mức chịu đựng” phù hợp của người dân, doanh nghiệp
Về con số “45.000 tỷ đồng”, theo Đại biểu Quốc hội Phan Đức Hiếu, đây là khoản “lỗ chính sách” – tức mua đầu vào cao nhưng bán đầu ra thấp. Điều này khác với cách hiểu thông thường là “mua cao thì bán cao”.
Thực chất, đây là chi phí tất yếu lẽ ra đã phải được tính vào giá điện nhưng chưa được phân bổ do cơ chế kiểm soát giá điện trong thời gian qua, đặc biệt năm 2023. Cách gọi chính xác là “chi phí chưa được tính vào giá điện”.
 | | Đại biểu Quốc hội Phan Đức Hiếu. | |
Để xử lý vấn đề này, trước hết cần nhìn từ phương diện pháp luật. Trong quá trình thảo luận, nhiều đại biểu Quốc hội đã góp ý khi sửa đổi Luật Điện lực rằng giá điện phải tuân theo nguyên tắc thị trường, bảo đảm minh bạch, có tăng – có giảm và quy định một mức lợi nhuận hợp lý. Luật cũng đã giao Chính phủ quyền quy định chi tiết chính sách giá điện (Khoản 12, Điều 5 và Điều 52 Luật Điện lực). Như vậy, việc ban hành hay sửa đổi nghị định liên quan hoàn toàn có cơ sở pháp lý.
Việc tính đủ chi phí vào giá điện là cần thiết để bảo đảm an ninh năng lượng, thu hút đầu tư và bảo toàn vốn. Nếu tiếp tục trì hoãn, hậu quả sẽ lớn hơn. Đây vừa là yêu cầu pháp lý, vừa là nhu cầu thực tiễn.
Tuy nhiên, câu chuyện giá điện không chỉ có “lý” mà còn có “tình”. Luật Điện lực (Điều 52) nêu rõ 5 nguyên tắc về chính sách giá điện, trong đó có việc cân đối chi phí, bảo đảm năng lực tài chính ngành điện, thúc đẩy phát triển kinh tế, và phù hợp với mức độ cạnh tranh của thị trường. Đây là “bài toán nhiều ẩn số”, rất khó giải.
Đại biểu Quốc hội Phan Đức Hiếu đưa ra một số giải pháp: Thứ nhất, cần báo cáo chi tiết hơn về các khoản chi phí chưa được phân bổ vào giá điện, nguồn gốc từ đâu, yếu tố nào là chủ yếu. Báo cáo tài chính hiện mới phản ánh tổng hợp, chưa đủ để xác định đâu là chi phí hợp lý. Phải có thêm phân tích để giới khoa học, chuyên gia nhìn rõ bức tranh.
Thứ hai, tăng giá điện chắc chắn sẽ tác động đến kinh tế - xã hội, nên phải cân nhắc mức tăng phù hợp trong bối cảnh hiện nay. Một lộ trình rõ ràng, dự đoán được, sẽ giúp doanh nghiệp và người dân chủ động. Đồng thời, lộ trình cần linh hoạt: nếu tình hình kinh doanh của EVN khả quan hơn, mức tăng có thể thấp hơn dự kiến.
Thứ ba, nên xây dựng các kịch bản cụ thể, tham khảo ý kiến người dân và cộng đồng doanh nghiệp để xác định “mức chịu đựng” phù hợp. Minh bạch và tham vấn rộng rãi sẽ tạo được đồng thuận xã hội.
"Tóm lại, tôi nghĩ quan trọng nhất là tính hợp lý. Tôi mong rằng EVN phối hợp với Bộ Công Thương trong thời gian tới đây làm tốt mấy việc này. Nếu chúng ta thông tin minh bạch, có lộ trình dài hạn, đánh giá kỹ tác động kinh tế - xã hội và tham vấn rộng rãi người dân. Tôi tin rằng khi có lý, có tình thì Nhân dân sẽ đồng tình ủng hộ" - Phan Đức Hiếu chia sẻ.
