Thưa Chủ tịch, là một tổ chức tiên phong trong nghiên cứu, ứng dụng và phổ biến công nghệ tự động hóa, VAA nhìn nhận như thế nào về vai trò của doanh nghiệp trong phát triển khoa học công nghệ?
TS. Nguyễn Quân: Trong giai đoạn hiện nay và những năm sắp tới, vai trò của doanh nghiệp rất quan trọng. Nghị quyết số 57-NQ/TW (ngày 22/12/2024) của Bộ Chính trị đã xác định người dân và doanh nghiệp là trung tâm cho sự phát triển khoa học công nghệ, vì thế công nghệ tự động hóa đối với các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay là vấn đề phải hết sức quan tâm, nhất là các doanh nghiệp đang thực hiện chuyển đổi số, đưa các nền tảng công nghệ số mới vào sản xuất, kinh doanh và dịch vụ. Đảng và Nhà nước đã khẳng định quyết tâm đưa Việt Nam trở thành quốc gia có trình độ phát triển khoa học công nghệ cao. Đến năm 2030, kinh tế số chiếm 30% GDP, Việt Nam phải lọt Top 50 nước dẫn đầu về phát triển kinh tế số và đổi mới sáng tạo và thuộc nhóm dẫn đầu các nước có thu nhập trung bình cao. Đây là mục tiêu có thể nói rất thách thức, phải rất nỗ lực mới có thể đạt được, vì hiện nay chúng ta đang là nước có mức thu nhập trung bình. Một số lĩnh vực khoa học công nghệ của Việt Nam mới đứng đầu các nước có thu nhập trung bình thấp.
 |
| TS. Nguyễn Quân - Chủ tịch Hội Tự động hóa Việt Nam (VAA) |
Vai trò của VAA là làm sao hỗ trợ doanh nghiệp về nhân lực, nền tảng công nghệ, cũng như định hướng chuyển đổi số cho doanh nghiệp. Chính vì thế, thời gian gần đây, VAA rất quan tâm phát triển các hội viên tập thể là những doanh nghiệp đang có nhu cầu nâng cao năng lực sản xuất, đưa tự động hóa vào sản xuất. Đây cũng là tín hiệu tốt cho giai đoạn sắp tới, VAA sẽ hỗ trợ doanh nghiệp cả về đào tạo nguồn nhân lực và phát triển nền tảng công nghệ số.
Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị đặt ra những mục tiêu rất tham vọng về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo. Theo ông, thách thức lớn nhất đang phải đối mặt để đạt được những mục tiêu này là gì? Và đâu là giải pháp khả thi?
TS. Nguyễn Quân: Trong Nghị quyết 57, Bộ Chính trị có nêu rõ cái khó nhất và phải làm trước hết là thể chế. Chúng ta có những mục tiêu rất tốt đẹp, nhưng nếu chúng ta không đổi mới về thể chế, chúng ta sẽ không có đầy đủ nền tảng pháp lý cũng như động lực thực hiện các mục tiêu đó. Hiện nay, trong hệ thống luật pháp Việt Nam có khá nhiều quy định cản trở sự phát triển của KHCN, những quy định đó rất lạc hậu, gắn liền với tư duy quản lý của nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung trước đây, và chưa đáp ứng được nhu cầu của kinh tế thị trường. Ví dụ, hoạt động công nghệ không quan tâm đến tính đặc thù cũng như những rủi ro trong nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ.
Quy định hiện nay vẫn áp đặt KHCN cũng như các lĩnh vực kinh tế kỹ thuật khác, từ việc lập dự toán ngân sách nhà nước cho đến thương mại hóa, chuyển giao cho doanh nghiệp. Chính những quy định này làm cản trở sự phát triển của KHCN cũng như làm nản lòng những người làm khoa học. Chúng ta chưa trọng dụng được những nhà khoa học giỏi nhất, cũng như chưa mời được những nhà khoa học là người Việt Nam ở nước ngoài và các nhà khoa học quốc tế tham gia vào hoạt động công nghệ ở nước ta.
Vì thế hiện nay, chúng ta đang đứng trước một thách thức đó là phải thực hiện một số dự án lớn của quốc gia có trình độ KHCN rất cao như dự án vi mạch bán dẫn, điện hạt nhân, đường sắt cao tốc Bắc -Nam. Đây là những dự án đòi hỏi sự tham gia của rất nhiều nhà khoa học hàng đầu cũng như chúng ta phải tiếp thu, làm chủ công nghệ cao, công nghệ mới, công nghệ tiên tiến của các nước phát triển mới có thể thực hiện thành công.
Như vậy, chúng ta phải thay đổi những quy định của pháp luật và những cơ chế phối hợp của các cơ quan quản lý với các tổ chức KHCN hàng đầu của Việt Nam, để làm sao phát huy được nội lực, tận dụng được sự sáng tạo của đội ngũ cán bộ KHCN của Việt Nam và thu hút được các nhà khoa học quốc tế đến với Việt Nam.
 |
| Đại diện các Bộ, ban, ngành chụp ảnh cùng các nhà khoa học tại VCCA 2024, diễn ra vào tháng 5/2024 tại Hải Phòng (Ảnh: BTC) |
Ông có kỳ vọng gì cho lĩnh vực tự động hóa trong những năm tới?
TS. Nguyễn Quân: TĐH là một trong những lĩnh vực công nghệ có vai trò rất quan trọng trong cuộc cách mạng chuyển đổi số. Nó là một công nghệ tích hợp rất nhiều công nghệ cao và công nghệ mới, ví dụ như các công nghệ số, công nghệ thông tin, công nghệ vi mạch bán dẫn, công nghệ về vật liệu, công nghệ cơ khí chính xác. Chính vì thế, trong giai đoạn mới của đất nước - Kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc Việt Nam, tất cả các doanh nghiệp khi chuyển đổi số, tất cả các lĩnh vực kinh tế có sản phẩm công nghệ số đều cần đến vai trò của công nghệ TĐH.
Một trong các nhiệm vụ, giải pháp mà Nghị Quyết 57 nêu ra là ban hành Chương trình phát triển công nghệ và công nghiệp chiến lược; robot và tự động hoá là một trong các lĩnh vực cần được Quỹ đầu tư phát triển công nghiệp chiến lược ưu tiên. Chúng ta có thể xem đây là cơ hội mới thúc đẩy công nghệ tự động hóa tại Việt Nam phát triển hơn. Chính vì vậy, trách nhiệm của người làm TĐH ngày càng lớn, và chúng ta làm sao phải tập hợp được các chuyên gia từ rất nhiều lĩnh vực khác nhau để cùng nhau xây dựng nền tảng cho công nghệ TĐH, để có thể áp dụng một cách phổ biến đối với tất cả các doanh nghiệp, tổ chức hoạt động trong nền kinh tế, để nâng cao trình độ công nghệ chung của nền kinh tế.
Bộ KHCN đang hoàn thiện Dự thảo Luật KHCN và Đổi mới sáng tạo. Trong khi đó, Nghị quyết 57 vừa mới được ban hành. Theo ông, tình huống này đặt ra cho các nhà soạn thảo Dự luật KHCN mới như thế nào?
TS. Nguyễn Quân: Tôi nghĩ, Ban soạn thảo Luật KHCN sửa đổi nên quan tâm cập nhật ngay những nội hàm mới của Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị. Theo tôi biết, cho tới nay, những vấn đề cơ bản của Dự thảo luật đã hoàn thành, nhưng với tình huống mới của Nghị quyết 57 vẫn còn rất nhiều nội dung cần được cập nhật và chúng ta phải đưa vào thể chế hóa nghị quyết quan trọng này của Đảng để trở thành các quy định của pháp luật định hướng cho hoạt động khoa học công nghệ trong giai đoạn từ nay đến năm 2030. Như vậy, chúng ta phải làm sao thể hiện được ý chí của lãnh đạo Đảng và Nhà nước, cũng như nguyện vọng của những người làm khoa học ở Việt Nam trong Luật KHCN sửa đổi. Theo tôi, có 4 vấn đề phải sửa đổi một cách toàn diện.
 |
| Ngày 8/10/2024, VAA kỷ niệm 30 năm ngày thành lập (Ảnh: BTC) |
Một là, việc tài trợ của Nhà nước cho các hoạt động nghiên cứu phải theo cơ chế quỹ và thông qua các quỹ phát triển KHCN của các bộ ngành từ trung ương đến địa phương. Chúng ta phải thay đổi những quy định cũ của Luật ngân sách nhà nước trước đây, là dự toán kinh phí cho hoạt động KHCN phải được thực hiện theo cơ chế quỹ, tức là nó phải đáp ứng kịp thời nhu cầu nghiên cứu cũng như nhiệm vụ phát sinh của nền kinh tế, không nên theo quy trình xây dựng dự toán ngân sách như xây dựng cơ bản.
Hai là, chúng ta phải giao quyền tự chủ cao nhất cho các tổ chức KHCN cũng như những người làm khoa học, đó là quyền tự chủ về biên chế, bộ máy, về tài chính, trên cơ sở nhà nước vẫn hỗ trợ nhưng khuyến khích các tổ chức KHCN tự chủ, đồng thời giao cho các nhà khoa học quyền tự chủ, quyền sở hữu các công trình nghiên cứu khoa học từ nguồn ngân sách Nhà nước và các nguồn ngân sách khác, được quyền định giá khi chuyển giao kết quả nghiên cứu do mình tạo ra cho doanh nghiệp, hoặc góp vốn vào doanh nghiệp, thậm chí dùng kết quả nghiên cứu ấy thành lập doanh nghiệp và tự điều hành doanh nghiệp khởi nguồn (spin-off). Chỉ có như thế chúng ta mới giảm được tình trạng các kết quả nghiên cứu khoa học phải bỏ ngăn kéo và không vào được sản xuất và đời sống.
Ba là, chúng ta phải hết sức quan tâm đến việc xây dựng các tập thể khoa học mạnh, thông qua việc trọng dụng những nhà khoa học, giao cho họ quyền được tổ chức các dự án khoa học quy mô lớn, đặc biệt họ được tham gia, được chủ trì các dự án kinh tế lớn của quốc gia như vi mạch bán dẫn, điện hạt nhân, đường sắt cao tốc. Họ được quyền tập hợp nhiều chuyên gia giỏi nhất, nhà khoa học giỏi nhất, được quyền quyết định trong những vấn đề liên quan đến nghiên cứu và ứng dụng KHCN như mua bằng sáng chế, mua công nghệ, mua tài liệu, tham dự các hội nghị khoa học quốc tế, mời gọi các chuyên gia trong nước và nước ngoài để tham gia vào dự án chung. Chỉ có được giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm như vậy thì các tổ chức KHCN cũng như các nhà khoa học mới có thể hoàn thành được sứ mệnh của mình, đạt được kỳ vọng của Đảng và Nhà nước.
Bốn là, chúng ta phải chấp nhận tính đặc thù và rủi ro của hoạt động KHCN. Nếu như chúng ta không đặt vấn đề về chấp nhận thất bại, rủi ro trong hoạt động nghiên cứu sẽ khiến các nhà khoa học cảm thấy rất e ngại khi tiếp cận với nguồn đầu tư của Nhà nước. Cho nên trong Luật KHCN chúng ta phải quy định cơ chế miễn trừ trách nhiệm đối với những người thực hiện những dự án, những đề tài khoa học mà không đi được đến cùng, tạm coi là không thành công. Nếu những thất bại đó không do chủ quan mà hoàn toàn do khách quan đem lại, ví dụ như do thị trường, địa chính trị, thiên tai,... Nhà khoa học đã thực hiện đúng quy trình, đã đầu tư thời gian, công sức, toàn bộ nỗ lực của họ vào việc thực hiện đề tài, dự án, thì chúng ta phải miễn trừ trách nhiệm để người thực hiện đề tài yên tâm trong việc nhận trách nhiệm trước Nhà nước và xã hội cho hoạt động nghiên cứu ứng dụng KHCN.
Đồng thời, phải chấp nhận những dự án, đề tài khoa học có độ trễ. Khi nghiên cứu thành công rồi, cũng phải qua bước thử nghiệm, bước hoàn thiện công nghệ, bước tìm kiếm thị trường, bước chuyển giao cho doanh nghiệp rồi mới trở thành sản phẩm cho xã hội. Chúng ta không thể đòi hỏi ngay sau khi nghiên cứu, các sản phẩm đó đã phải có doanh thu, lợi nhuận đóng góp trực tiếp vào nền kinh tế, phải chấp nhận một số nghiên cứu có độ trễ một vài năm thậm chí nhiều năm mới có thể vào được cuộc sống. Tuy nhiên, chúng ta vẫn phải nghiên cứu, nhất là nghiên cứu cơ bản không thể không tiến hành, mà những nghiên cứu này thường có độ trễ, sau một thời gian và khi có thị trường, có nhà đầu tư mới trở thành sản phẩm phục vụ cho nền kinh tế.
Năng lực KHCN phản ánh một phần lực lượng sản xuất số. VAA dự kiến sẽ triển khai những hoạt động gì trong năm 2025 để góp phần phát triển lực lượng sản xuất số, thưa Chủ tịch?
TS. Nguyễn Quân: Năm 2025, VAA dự kiến có các hoạt động kết nối với doanh nghiệp. Thứ nhất, chuẩn bị triển lãm quy mô lớn mang tầm quốc tế về lĩnh vực TĐH, dự kiến vào tháng 5/2025, với sự tham gia của các doanh nghiệp trong nước và nước ngoài, giới thiệu những công nghệ mới nhất, những sản phẩm mới nhất của họ trong lĩnh vực TĐH. Thứ hai, VAA sẽ xây dựng các chi hội mang tính chuyên ngành sâu trong lĩnh vực TĐH, ví dụ như chi hội về TĐH Giao thông vận tải và Logistics, chi hội về Đào tạo TĐH, chi hội về Doanh nghiệp TĐH. Chi hội Tự động hóa Giao thông vận tải và Logistics đã được ra mắt vào tháng 11/2024, các chi hội còn lại chúng tôi đang xúc tiến các thủ tục cần thiết để sớm ra mắt. Họ chính là một đơn vị tập hợp các nhà khoa học cũng như các doanh nghiệp trong từng mảng hoạt động có tính đặc thù, những người tổ chức các hoạt động chuyên sâu đi vào từng đơn vị, từng doanh nghiệp.
Ngoài ra, trên cơ sở quán triệt Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị, VAA sẽ tiếp tục đóng góp vào việc tư vấn các cơ chế chính sách mới, kể cả các đạo luật như Luật KHCN cho tới các luật khác có liên quan đến vấn đề KHCN và TĐH, tư vấn cho Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam tổ chức các hội nghị, hội thảo chuyên đề có liên quan đến lĩnh vực TĐH. Đồng thời, VAA sẽ tiếp tục đồng hành với các doanh nghiệp trong việc cung cấp chuyên gia cho họ, đào tạo nguồn nhân lực về KHCN và TĐH cho doanh nghiệp, kết nối nguồn cung và nguồn cầu, tức là kết nối doanh nghiệp với các viện nghiên cứu, các trường đại học, kết nối giữa các doanh nghiệp với nhau. Doanh nghiệp có thể chuyển giao công nghệ từ các viện, trường, có thể chuyển giao công nghệ giữa các doanh nghiệp đáp ứng nhu cầu của các doanh nghiệp trong việc đổi mới công nghệ, phát triển thị trường. Chúng tôi hy vọng Hội sẽ có vai trò ngày càng lớn trong việc tập hợp, kết nối các doanh nghiệp TĐH ở Việt Nam.
Bước sang năm 2025 sẽ là dấu mốc quan trọng của VAA khi tiến hành Đại hội toàn quốc nhiệm kỳ VI, cũng là thời điểm Việt Nam bước vào Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Thông điệp mà chủ tịch muốn gửi đến các nhà khoa học, doanh nghiệp, các hội viên của Hội là gì?
TS. Nguyễn Quân: Nói một cách ngắn gọn, tôi rất mong muốn trong Kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc, bắt đầu từ Đại hội lần thứ XIV của Đảng và đón bắt vận hội, cơ hội mới, để thực hiện Nghi quyết 57 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, VAA sẽ tập hợp được đội ngũ các nhà khoa học và các doanh nghiệp TĐH để có thể tạo ra được nhiều sản phẩm mới về các lĩnh vực KHCN, đặc biệt là nền tảng công nghệ số và các dây chuyền TĐH trong các nhà máy sản xuất và dịch vụ để đóng góp vào nền kinh tế của Việt Nam. Các chuyên gia TĐH sẽ có mặt trong các dự án lớn của Việt Nam như điện hạt nhân, bán dẫn vi mạch, đường sắt cao tốc,...
Cảm ơn ông về những lời tâm huyết!
Phóng viên TĐHNN (thực hiện)
