Ôi những ngọn đèn!

Chính vì thế, Văn hóa giải trí chính là luồng gió mát, làm mềm mại những điều tưởng chừng khô cứng. Với bài viết "Ôi những ngọn đèn!", Tạp chí Tự động hóa Ngày nay hy vọng sẽ mang đến câu chuyện thú vị tới bạn đọc.

Từ cây đèn Hoa Kỳ...

Mấy năm trước, anh bạn tôi, nhà Sử học Dương Trung Quốc có dịp được mời đi Mỹ. Quốc bảo tôi: “Mình sắp đi Mỹ, cậu xem có thứ quà nào hay hay kiếm hộ tớ!” Kiếm quà tặng các bạn Mỹ kể cũng khó, bởi biết tặng cái gì cho vừa với điều kiện kinh tế nước bạn! Tôi liền nảy ra một ý! Tôi đưa cho Quốc cây đèn đồng xinh đẹp trong bộ sưu tập của tôi do ông tôi để lại. Cây đèn xinh xắn chỉ dài độ gang tay vẫn còn nguyên cả bấc, chỉ có cái thông phong thì không còn. Tôi bảo anh Quốc: “Ông cứ tặng các bạn Mỹ cây đèn này nhưng nhớ kể cho họ về sự tích cây đèn nhé!”

Cây đèn dầu

Có lẽ, cây đèn Hoa Kỳ là một trong những chứng cớ dai dẳng nhất của mối quan hệ Việt - Mỹ trong lịch sử. Khi hãng buôn dầu hỏa Mỹ lần đầu đến Việt Nam, thương nhân nước bạn đã có sáng kiến đem đèn dầu tặng cho mọi người để dùng thử thứ dầu hỏa hiện đại của Mỹ. Đèn Hoa Kỳ thắp sáng hơn, ít khói và tiện dụng hơn đèn dầu lạc cổ truyền. Thế là người Việt đã tiếp thụ một sản phẩm văn minh mới, một công cụ thắp sáng mới.

Đèn Hoa Kỳ đã đi suốt cuộc đời của biết bao thế hệ người Việt. Trong chiến tranh chống Mỹ, chúng tôi đã chui vào giảng đường đại học đào sâu dưới lòng đất để học hành trong ánh sáng của ngọn đèn dầu kiểu đèn Hoa Kỳ cải tiến này. Cây đèn Hoa Kỳ cũng đã soi sáng đường hành quân cho các chiến sĩ Trường Sơn năm xưa. Cho đến tận thế kỷ 21 này, chiếc đèn Hoa Kỳ vẫn dai dẳng trường tồn trong đời sống văn hóa của người Việt như một minh chứng của mối giao lưu kinh tế, văn hóa giữa hai quốc gia. Tôi muốn biếu anh Quốc chiếc đèn cổ cũng là có ý nhắc đến dấu mốc ấy.

Cây đèn Hoa Kỳ đã trở nên thân thiết với đời sống người Việt. Hàng trăm năm trôi qua nhưng nhiều người Việt vẫn gọi cây đèn này là đèn Hoa Kỳ, dầu rằng đã có rất nhiều loại đèn do người Việt sáng tạo, cải tiến trên cái nguyên lý của cây đèn Hoa Kỳ cổ xưa. Chẳng ai nói dùng đèn Hoa Kỳ là sùng ngoại hay bị lai căng văn hóa... Người ta dùng đèn Hoa Kỳ cũng như ăn ngô khoai sắn vậy. Ngô, khoai, sắn được nhập vào Việt Nam từ châu Mỹ nhưng chẳng ai nói ăn ngô khoai sắn là không giữ gìn ẩm thực dân tộc. Ngược lại, từ ngô, khoai, sắn vốn có xuất xứ châu Mỹ, vào tay người Việt, đã trở thành những món ăn mà chẳng nơi nào có được như xôi lúa, bánh đa khoai...

Nhưng thôi, xin không bàn chuyện ngô khoai sắn nữa, hãy trở lại câu chuyện cây đèn của chúng ta.

... Đến những cây đèn Tây hiện đại

Cột đèn tây - Ảnh minh họa

Thời còn cắp sách đến trường, tôi có thói quen đi dạo lang thang và khám phá những cổ vật còn sót lại trong từng góc phố, ngôi nhà của thủ đô Hà Nội. Có lúc, cả lũ chúng tôi thi nhau tìm xem ở đâu có những chứng tích cổ nhất. Chúng tôi đã thấy những vết đạn và cả những chiếc đầu đạn còn dính lại trên song sắt, bờ tường của tường rào Bắc Bộ Phủ. Thấy những cột đèn gang kiểu Tây cuối cùng còn sót lại trên đường Dã Tượng. Sau này, khi xem những tấm bưu ảnh cổ, tôi mới lại được nhìn thấy những cây đèn cổ kiểu Pháp đã từng được “trồng” rải rác trong nhiều phố Tây ở Hà Nội từ trước 1945. Những ngày đầu kháng chiến, tự vệ và nhân dân Hà Nội đã hạ đổ nhiều cột đèn để dựng chiến lũy. Khi tôi lớn lên, đường phố Hà Nội được thắp sáng bởi những bóng đèn dây tóc có chụp bằng nhôm hay sắt tráng men và treo bởi dây cáp ở giữa lòng đường từ những hàng cột đèn bê tông được dựng hai bên vỉa hè. Cứ sau mỗi trận bão lớn thì vô số đèn điện bị đứt dây, đèn vỡ, chụp đèn bẹp rúm lăn lóc giữa lòng đường.

Sau này ở Hà Nội, hãn hữu lắm mới thấy một hai ngọn đèn cổ còn rơi rớt lại như ở phố Dã Tượng. Thế rồi, cây đèn gang cuối cùng cũng như chiếc máy nước cuối cùng của Hà Nội đã biến mất khỏi vỉa hè Hà Nội. Sau này tình cờ, tôi gặp lại cây đèn cổ thuở xưa ở trước một ngôi chùa cổ nằm trong làng Cự Đà, Hà Tây. Chẳng biết có phải người ta đã di cây đèn Dã Tượng trong ký ức tuổi thơ của tôi về đây chăng?

Tác giả Vũ Thế Long

tudonghoangaynay.vn