Báo chí số, hay còn gọi là “báo chí trực tuyến”, “báo chí đa phương tiện”, “báo chí mạng”…, theo nghĩa rộng, đề cập đến tất cả các loại hình báo chí sử dụng các công nghệ số để nghiên cứu, sản xuất và xuất bản tin tức. Tuy nhiên, theo nghĩa cụ thể hơn, khái niệm này đề cập đến hoạt động báo chí được thực hiện trên môi trường internet và mạng di động.
• Những tiến bộ công nghệ sẽ định hình tương lai báo chí như thế nào?
• AI có thể ngăn chặn tin giả tiếp cận người sử dụng Internet hay không?
• Trí tuệ nhân tạo có thể ngăn chặn tin giả như thế nào?
Ngày nay, tất cả các phương tiện truyền thông, không chỉ Internet và phương tiện di động, mà cả truyền hình, phát thanh và thậm chí cả báo in, đang phát triển theo hướng số hóa hoàn toàn. Bất kể các nền tảng mà các nhà báo sản xuất nội dung của họ là gì, trong tất cả các phương tiện đó, họ làm việc với các ứng dụng, thiết bị, và hệ thống kỹ thuật số tương tự.
Tiền thân của báo chí số
Sự đa dạng hiện nay của báo chí số là kết quả của một quá trình phát triển lịch sử. Hình thể hiện tại của thị trường truyền thông số ít liên quan đến cấu trúc của nó. Vào giữa những năm 1990, phương tiện truyền thông đầu tiên xuất hiện trên web. Trên thực tế, tiền thân của báo chí số đã bắt nguồn từ vài thập kỷ trước, khi một số phương tiện truyền thông bắt đầu sử dụng thử nghiệm những chiếc máy tính đầu tiên trong hoạt động báo chí.
Một ví dụ đáng chú ý đầu tiên bắt đầu từ năm 1952, khi mạng truyền hình CBS lần đầu tiên sử dụng máy tính UNIVAC, để dự đoán kết quả của cuộc bầu cử tổng thống trong một chương trình truyền hình trực tiếp vào đêm kiểm phiếu. Vào hôm đó, ngày 4 tháng 11, dựa trên những kết quả sơ bộ đầu tiên, máy tính đã dự đoán chiến thắng của ứng cử viên Đảng Cộng hòa Dwight D. Eisenhower trước đối thủ Đảng dân chủ Adlai Stevenson, và thực tế đã xảy ra đúng theo dự đoán này.
Trong những năm tiếp theo, việc sử dụng máy tính trong công việc tin tức dần trở nên phổ biến hơn, không còn là những thử nghiệm đơn lẻ. Vào cuối những năm 1970, một số tòa soạn được khuyến khích thay thế máy đánh chữ truyền thống bằng thiết bị đầu cuối máy tính. Việc số hóa nội bộ phương tiện truyền thông này đã mở đường cho những trải nghiệm đầu tiên về nghiên cứu và xuất bản có sự hỗ trợ của máy tính, tiền thân của báo chí số. Ở một số nước, đặc biệt là những nước phát triển nhất về công nghệ, trong những năm 1980, các thử nghiệm xuất bản số bắt đầu mở rộng. Trong thập kỷ đó, các công nghệ như teletext, videotex, radiotext, và những công nghệ khác đã được mở rộng. Hầu hết các dịch vụ và nền tảng này đã sớm bị thu hồi, mặc dù một số công nghệ này đã đạt được mức độ phổ biến và tuổi thọ đáng kể. Ví dụ, ở Pháp, dịch vụ videotex có tên là Minitel đã vượt hơn 25 triệu người đăng ký vào những năm hoàng kim của nó trong suốt thập niên 1990; dịch vụ này sau đó bị France Telecom đóng cửa vào năm 2012 (The Guardian, 2012). Một trường hợp thậm chí còn tồn tại lâu hơn là teletext, một công nghệ được phát minh vào những năm 1970 để xuất bản nội dung văn bản qua truyền hình. Thậm chí ngày nay, gần nửa thập kỷ sau khi dịch vụ này được đưa vào thực tế, teletext vẫn được cung cấp bởi nhiều kênh truyền hình ở một số quốc gia, chủ yếu là ở châu Âu.
Cũng từ những năm 1980, các nhà cung cấp dịch vụ trực tuyến thương mại đầu tiên đã ra mắt, dẫn đầu là các thương hiệu như Compuserve, America Online (AOL) và Prodigy, cùng những thương hiệu khác. Đầu tiên ở Hoa kỳ và sau đó là ở các quốc gia khác, các công ty này đã cung cấp các dịch vụ kết nối đầu tiên tới các mạng riêng cho các công ty và người dùng cá nhân. Trong số các dịch vụ của họ, họ đã cung cấp quyền truy cập vào các ấn bản trực tuyến đầu tiên và thô sơ của một số tờ báo, làm phát sinh lịch sử xuất bản tin tức trực tuyến.
Tất cả những trải nghiệm này đã báo trước bước nhảy vọt thực sự đối với báo chí số, diễn ra cùng với sự xuất hiện của World Wide Web. Môi trường siêu văn bản, tương tác và đa phương tiện này do Tim Berners-Lee phát minh vào năm 1989, nhanh chóng trở nên phổ biến trên toàn cầu nhờ cả tính linh hoạt về công nghệ lẫn lượng tăng trưởng của nội dung và dịch vụ miễn phí mà nó lưu trữ. Trong số các nguồn cung cấp nội dung hấp dẫn nhất cho người dùng web, tin tức đã sớm trở nên nổi bật. Sự phổ biến đột ngột của tin tức trên web đã dẫn đến sự kết hợp ồ ạt của các phương tiện truyền thông tin tức vào mạng công cộng toàn cầu. Các ấn phẩm đầu tiên trên web xuất hiện vào giữa những năm 1990, nhưng đến cuối thập kỷ này đã có hàng chục nghìn ấn phẩm trên toàn thế giới.
Ba giai đoạn phát triển báo chí số
Có thể xác định ít nhất 3 giai đoạn trong quá trình phát triển của phương tiện kỹ thuật số: thứ nhất – sao chép, thứ 2 – thích ứng, thứ 3, gần đây nhất – đổi mới.
Giai đoạn đầu kéo dài cho đến khoảng cuối những năm 1990. Mặc dù ngay từ đầu đã có một số phương tiện truyền thông kỹ thuật số hoạt động độc lập, nhưng hầu hết các phương tiện số này đều bắt đầu dưới dạng phiên bản trực tuyến của loại hình tin tức hiện có bên ngoài Internet. Do đó, dưới một cơ chế xuất bản được gọi là shovelware, các phương tiện kỹ thuật số ban đầu này chỉ sao chép trên web những tin tức ban đầu được xuất bản bởi phương tiện truyền thống. Điều này tạo hiệu ứng “hủy hoại lẫn nhau” giữa các nền tảng, gây thiệt hại nghiêm trọng cho ngành truyền thông: Người dùng Internet bắt đầu thay thế việc tiêu thụ nội dung phải trả phí (báo, tạp chí, truyền hình cáp) bằng lựa chọn miễn phí trên Internet. Ngoài ra, doanh thu quảng cáo trên Internet không đạt được con số cao như mong đợi.
Vào khoảng đầu thế kỷ 21, khi các phương tiện số được mở rộng và củng cố, chúng đã phát triển sang giai đoạn thích ứng thứ hai. Bằng cách mở rộng các dạng tin tức và đa phương tiện được cập nhật liên tục, chúng đã tăng cường nguồn cung cấp nội dung của riêng mình, dẫn tới sự khác biệt sâu sắc đối với các phương tiện truyền thông ngoại tuyến. Tuy nhiên, sự khác biệt về nội dung này trùng khớp với hiện tượng hội tụ trong không gian làm việc và quy trình sản xuất. Dấu hiệu chính của hiện tượng này là xu hướng tích hợp các tòa soạn truyền thống và kỹ thuật số.
Phương tiện kỹ thuật số trải qua giai đoạn thứ 3 kể từ những năm 2010, có thể được gọi là giai đoạn đổi mới. Sự thành công của các mạng xã hội dẫn đến vai trò tham gia ngày càng tăng của khán giả, cùng với sự phát triển nhanh chóng của viễn thông di động, đã định hình lại diện mạo của báo chí số. Bị thúc đẩy bởi những thay đổi sâu sắc này trên thị trường, phương tiện truyền thông số đã thực hiện nhiều dự án đổi mới, trong một số trường hợp đã dẫn đến việc triển khai các phòng thí nghiệm hoặc các công nghệ tiên tiến trong các tòa soạn.
Trong giai đoạn gần đây nhất, dạng thức báo chí số phát triển mạnh nhất là báo chí di động. Kể từ năm 2007 trở đi, việc sử dụng điện thoại thông minh đã lan rộng như các thiết bị điều hướng Internet và tiêu thụ các dịch vụ tương tác nói chung. Một trong những nội dung phổ biến nhất trong các thiết bị này thực sự là các loại tin tức (news of all kind). Theo Báo cáo tin tức kỹ thuật số năm 2016 (Digiatal News Report 2016), trong năm đó, trung bình 53% người dùng Internet được phỏng vấn ở 26 quốc gia cho biết đã xem tin tức trên điện thoại di động; chỉ 4 năm trước đó, vào năm 2013, con số này là dưới 25% (Viện Nghiên cứu Báo chí của Reuters, 2016). Việc chuyển đổi từ máy tính sang điện thoại di động với tư cách là thiết bị chính để truy cập tin tức là một trong những hiện tượng đáng chú ý nhất trong quá trình phát triển của báo chí số trong suốt những năm 2010. Trên thực tế, quá trình chuyển đổi sang thiết bị di động này không chỉ ảnh hướng tới việc tiêu thụ tin tức, mà còn ảnh hưởng đến quá trình sản xuất tin tức. Các nhà báo phải nhanh chóng đưa các thiết bị di động vào thói quen sản xuất tin tức của họ. Với những thiết bị này, họ ghi chú, phỏng vấn, chụp ảnh, quay video, và tạo kết nối trực tiếp.
Bên cạnh đó, các thiết bị di động đã trở thành công cụ thiết yếu để theo dõi mạng xã hội, một trong những yếu tố quan trọng khác trong việc hình thành nên báo chí số trong thời gian gần đây. Thật vậy, sự phổ biến của phương tiện truyền thông xã hội từ giữa những năm 2000, một mặt là sự chuẩn hóa của một nguồn thông tin mới. Như một cách để làm phong phú tin tức của mình, các nhà báo đã quen với việc tìm kiếm thông tin trên mạng xã hội về các tổ chức, người nổi tiếng, và cả những người bình thường khác. Nhưng đồng thời, sự thành công của các mạng xã hội – như Facebook, mạng lớn nhất trong số đó, đã vượt quá 2 tỷ người dùng hoạt động (active) hàng tháng vào năm 2017 – đã mang đến một mô hình tiêu thụ tin tức mới cho công chúng. Một số nghiên cứu tiết lộ rằng, người sử dụng mạng xã hội đã thay đổi đáng kể cách họ tìm kiếm, tiêu thụ và chia sẻ tin tức. Không giống như mô hình tiêu thụ tin tức truyền thống, cần chọn một phương tiện và nhận tin tức ở đó, một mô hình tiêu thụ tin tức khác đã được mở rộng trên Internet: đọc nhanh các bản tóm tắt tin tức ngắn gọn trên mạng xã hội, thường chỉ là tiêu đề, mà không cần truy cập nguồn phương tiện truyền thông ban đầu.
Bùi Thị Vân Anh
(Theo “The International Encyclopedia of Journalism Studies” – 2019)
