Thực hành theo tiêu chuẩn ISO 50001: Cơ hội nào cho doanh nghiệp nhỏ và vừa

ISO 50001 mang lại nhiều cơ hội rõ rệt cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Ảnh VGP

Thách thức đặt ra đối với các DNNVV

Tiêu chuẩn ISO 50001:2018 nhằm cung cấp cho doanh nghiệp kế hoạch và phương pháp thúc đẩy tiêu thụ năng lượng hiệu quả trong hoạt động, nhưng cũng có những thách thức đặt ra cần doanh nghiệp vượt qua.

ISO 50001 là tiêu chuẩn có thể áp dụng với bất kỳ tổ chức hay doanh nghiệp nào, không phân biệt quy mô hay lĩnh vực và có khả năng ảnh hưởng đến 60% việc sử dụng năng lượng trên thế giới nhằm cải thiện việc sử dụng năng lượng hiệu quả hơn. Không chỉ vậy, ISO 50001:2018 kết hợp cùng với các tiêu chuẩn quản lý ISO khác như ISO 9001, ISO 14001 sẽ giúp doanh nghiệp trong việc quản lý và vận hành một cách nhất quán, có trách nhiệm đối với hoạt động quản lý về năng lượng; thúc đẩy việc áp dụng các thực hành tốt về năng lượng, tạo cơ hội để doanh nghiệp có thể tiếp cận và chấp nhận áp dụng, cải tiến các biện pháp kiểm soát phù hợp với tính huống, bối cảnh cụ thể; giảm phát thải khí nhà kính do giảm năng lượng sử dụng và tối ưu hóa nguồn năng lượng cũng như tận dụng nguồn năng lượng tái tạo; tạo lòng tin cho khách hàng, các đối tác kinh doanh về hệ thống quản lý năng lượng được tuân thủ, phù hợp tiêu chuẩn quốc tế,… Năm 2019, Bộ KH và CN của Việt Nam đã công bố ban hành TCVN ISO 50001: 2019, tương đương bản cập nhật ISO 50001: 2018 để áp dụng tại Việt Nam.

Hiện nay, DNNVV chiếm tới 97% số lượng doanh nghiệp, tạo ra hơn 60% việc làm trong xã hội. Nhưng khi tiếp cận ISO 50001, phần lớn đều vấp phải “ba không”: không nhân lực chuyên sâu, không tài chính đầu tư và không định hướng cụ thể.

Theo thống kê từ Bộ Công Thương, Việt Nam hiện có khoảng 900.000 doanh nghiệp, trong đó hơn 97% là doanh nghiệp nhỏ và vừa. Tuy nhiên, chỉ một tỷ lệ rất nhỏ trong số này có đầu tư bài bản vào các giải pháp quản lý và tiết kiệm năng lượng, đặc biệt là ứng dụng công nghệ số, giám sát tự động hoặc hệ thống quản lý năng lượng (EMS).

Mặc dù Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả đã ban hành từ năm 2010, nhưng theo đại diện Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công (Bộ Công Thương) cho rằng, với các DNNVV còn có nhiều hạn chế, khó triển khai một phần do thiếu nguồn lực, nhưng phần lớn do doanh nghiệp chưa thấy được lợi ích rõ ràng nếu không có sự hỗ trợ từ Nhà nước hoặc đối tác công nghệ.

Hiện nay, DNNVV vẫn vận hành dây chuyền cũ, hiệu suất thấp, thiếu hệ thống giám sát năng lượng tập trung. Việc đo lường tiêu thụ điện thường mang tính thủ công, thiếu dữ liệu để phân tích xu hướng và lập kế hoạch tối ưu. Nhận thức của lãnh đạo doanh nghiệp về ISO 50001 chưa đồng đều, trong khi nguồn lực tài chính và nhân sự kỹ thuật hạn chế khiến tiêu chuẩn này chưa trở thành ưu tiên.

Theo TS. Đỗ Mạnh Cường - Giảng viên Khoa Tự động hóa, Trường Điện - Điện tử (HUST), Phó Tổng thư ký Hội Tự động hóa Việt Nam chia sẻ, việc thực hiện ISO 50001 hoàn toàn phù hợp với chủ trương của Đảng và Nhà nước về tăng trưởng xanh, giảm phát thải khí nhà kính, đặc biệt phấn đấu đạt mục tiêu mức phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 theo cam kết tại Hội nghị COP26. Nhưng để thực hiện được những tiêu chuẩn của ISO 50001 đối với DNNVV vẫn là một thách thức lớn. Bởi vì DNNVV không thể thuê chuyên gia quản lý năng lượng, càng không thể chi hàng trăm triệu cho thiết bị đo đếm.

TS. Đỗ Mạnh Cường nhấn mạnh, ISO 50001 liên quan đến rất nhiều quy trình, phải có đơn vị tư vấn, kiểm toán viên đạt tiêu chuẩn, quy trình chặt chẽ, mất thời gian và phải bỏ rất nhiều công sức,... Trong khi đó, các DNNVV đều là những doanh nghiệp nhỏ lẻ, vốn ít và không đủ sức để cạnh tranh với các doanh nghiệp lớn.

Cùng quan điểm với TS. Đỗ Mạnh Cường, TS. Lê Hải Hưng - Viện Nghiên cứu và Ứng dụng công nghệ (IRAT) cho rằng vẫn còn những khó khăn trong quá trình áp dụng tiêu chuẩn ISO 50001:2018 tại doanh nghiệp. Theo đó, khó khăn lớn nhất khiến doanh nghiệp còn ngần ngại triển khai là chi phí tư vấn, chi phí cho các thiết bị đo đếm, chi phí đào tạo nhân lực, chi phí triển khai các giải pháp tiết kiệm năng lượng,…

Dưới góc nhìn của chuyên gia quản lý doanh nghiệp dịch vụ công nghệ, ông Trần Thanh Hà - Giám đốc Công ty CP Giải pháp công nghệ ELANI cho rằng, ngoài việc chưa hiểu được sâu rộng và tầm quan trọng của việc triển khai ISO 50001 trong sản xuất, thì việc tiếp cận các chương trình, nguồn vốn, kỹ thuật, tư vấn giải pháp, quy trình triển khai của các DNNVV vẫn còn bị hạn chế. Đây là một trong những rào cản lớn nhất đối với DNNVV.

Hiện nay không ít doanh nghiệp chưa xây dựng được chỉ số hiệu suất năng lượng (EnPI) để định hướng cải tiến. Hoạt động bảo trì phòng ngừa còn yếu, thiết bị vận hành bán tải hoặc quá tải kéo dài, gây lãng phí từ 5-15% điện năng so với mức tối ưu. Cơ chế hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho DNNVV triển khai giải pháp tiết kiệm điện vẫn rời rạc, chưa tạo được động lực mạnh mẽ.

Trong khi đó, các tập đoàn lớn như Hòa Phát, Vinamilk, Sabeco hay Samsung đều đã tích hợp hệ thống giám sát năng lượng từ xa, cảm biến tiêu thụ điện, phần mềm phân tích hiệu quả vận hành, giúp tiết kiệm hàng triệu KWh điện mỗi năm. Sự chênh lệch này ngày càng nới rộng khoảng cách cạnh tranh giữa doanh nghiệp lớn và nhỏ.

VIPACO đầu tư công nghệ hiện đại trong sản xuất

Những bước đi khả thi

Khó khăn khi triển khai của khối SMEs là có thật, nhưng trong giới hạn luôn có cơ hội. Cái cần nhất ở doanh nghiệp nhỏ và vừa không phải là ngân sách lớn, mà là một bước đi nhỏ, có định hướng, có quyết tâm.

Là một trong những đơn vị sử dụng năng lượng trọng điểm, Công ty CP Supe Phốt phát và Hóa chất Lâm Thao đã từng bước tiếp cận tiêu chuẩn ISO 50001.

Theo ông Cù Vĩnh Hà phụ trách Phòng Cơ điện đầu tư Công ty CP Supe Phốt phát và Hóa chất Lâm Thao cho biết, trước khi triển khai theo tiêu chuẩn ISO 50001, công ty có nhiều giải pháp quản lý năng lượng mang tính chất tự phát, nhỏ lẻ, theo góc nhìn của cá nhân. Vì vậy, thiếu đánh giá tổng thể để có lộ trình triển khai hợp lý.

Mặc dù, ban đầu việc tiếp cận ISO 50001 còn gặp nhiều khó khăn như chi phí đo đếm, chi phí xây dựng phần mềm quản lý năng lượng,… nhưng theo ông Hà, để giúp công ty giảm chi phí tiêu thụ năng lượng hàng năm thì việc tiếp cận ISO 50001 sẽ giúp công ty kiểm soát các phụ tải sử dụng năng lượng lớn, có biện pháp áp dụng phù hợp để kiểm soát, đầu tư áp dụng công nghệ để sử dụng năng lượng hợp lý, tiết kiệm và tối ưu hóa các hoạt động liên quan đến năng lượng.

Sau khi áp dụng tiêu chuẩn ISO 50001 vào quá trình vận hành, Công ty CP Supe Phốt phát và Hóa chất Lâm Thao đã đạt được những kết quả như: lắp đặt bộ biến tần ba pha cho các động cơ điện ba pha có công suất từ 20kW đến 132 kW, tiết kiệm được 6,1%; sửa chữa bảo dưỡng, vận hành có hiệu quả hệ thống bù Cos các trạm biến áp 6kV/0,4kV tiết kiệm được 1,5%; thay thế toàn bộ hệ thống đèn huỳnh quang tiêu thụ công suất lớn, hiệu suất phát sáng kém bằng bộ đèn Led và đã giảm mức tiêu thụ năng lượng đạt 2,5%,…

“Sử dụng Tiêu chuẩn ISO 50001 giúp công ty tuân thủ các quy định, luật định liên quan đến việc sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả. Sau khi áp dụng tiêu chuẩn ISO 50001, công ty đã từng ngày tăng cường nhận thức và kỹ năng của nhân viên trong việc sử dụng năng lượng một cách hiệu quả hơn, tích cực vào các sáng kiến tiết kiệm năng lượng. Giảm tiêu thụ năng lượng góp phần vào mục tiêu phát triển bền vững và bảo vệ môi trường, nâng cao hình ảnh và uy tín của công ty” - ông Hà nhấn mạnh.

Một đơn vị điển hình trong việc áp dung ISO 50001 trong ngành sản xuất bao bì là Công ty TNHH đầu tư ứng dụng sản xuất bao bì Việt (VIPACO) - một trong những doanh nghiệp sử dụng năng lượng trọng điểm ngành nhựa. Lãnh đạo công ty đã sớm nhận thức được tầm quan trọng của việc phải sử dụng năng lượng tiết kiệm và đã hoàn tất các yêu cầu để đạt được chứng nhận theo tiêu chuẩn ISO 50001. Đầu tư cho những thiết bị có hiệu suất cao là một trong những giải pháp lớn đã được công ty áp dụng hướng tới việc sử dụng năng lượng hiệu quả.

Ông Nguyễn Anh Tuấn - Giám đốc Nhà máy chia sẻ, do đặc thù của ngành bao bì, các thiết bị sản xuất chính của VIPACO luôn phải được gia nhiệt khi vận hành. Ngoài việc thu hồi nhiệt dư cung cấp cho công đoạn sau, thì việc bố trí không gian làm việc của các phân xưởng cũng được tính toán khoa học để giảm thiểu hao phí năng lượng. Thiết bị sinh nhiệt được đặt sát phía ngoài, khí nóng sau khi tận dụng hết sẽ được quạt hút ra. Ở phía trung tâm phân xưởng, có hệ thống quạt đẩy không khí tươi bổ sung làm mát. Chính nhờ bố trí sản xuất hợp lý cùng với hệ thống lấy ánh sáng và thông gió tự nhiên nên không khí trong phân xưởng của VIPACO luôn có sự đối lưu tốt, đảm bảo môi trường làm việc của công nhân, không làm tăng thêm chi phí nhiên liệu. Tuy còn rất nhiều khó khăn trong quá trình triển khai thực hiện nhưng chúng tôi đã tiết kiệm được 6,3% năng lượng cho cả năm.

Là đơn vị tiên phong trong việc áp dụng tiêu chuẩn ISO 50001 vào quá trình sản xuất, ông Phan Việt Hùng, Trưởng phòng Quản lý thiết bị và An toàn lao động, cán bộ phụ trách Ban Năng lượng - Công ty Cơ khí Hà Nội (HAMECO) chia sẻ, Công ty HAMECO nhận thấy chi phí năng lượng chiếm tỷ trọng rất lớn trong sản xuất, đặc biệt là các thiết bị gia công cơ khí như máy CNC, hàn, cắt, lò nấu luyện,… Khi áp dụng ISO 50001 sẽ giúp công ty tiết kiệm giảm chí phí, nâng cao hiệu suất vận hành.

Hình ảnh lắp đặt các thiết bị điều khiển tự động hóa, khởi động mềm (trái) và hình ảnh thay các bóng đèn led highbay 150W tại nhà máy của HAMECO

Theo ông Hùng, trước khi triển khai ISO 50001, HAMECO đã từng áp dụng một số giải pháp quản lý năng lượng ở mức cơ bản nhằm giảm chi phí vận hành và nâng cao hiệu quả sản xuất. Các biện pháp chủ yếu bao gồm: kiểm tra, bảo dưỡng định kỳ thiết bị để giảm hao phí điện; bố trí lại mặt bằng sản xuất để tối ưu đường đi của nguyên vật liệu và giảm thời gian vận hành máy; tắt hoặc chuyển sang chế độ tiết kiệm năng lượng cho các máy móc, thiết bị khi không sử dụng; tổ chức tuyên truyền, nhắc nhở công nhân về thói quen sử dụng điện hợp lý; các giải pháp này còn rời rạc, thiếu hệ thống và chưa có bộ chỉ số hiệu suất năng lượng rõ ràng để theo dõi và cải tiến liên tục.

Mặc dù, ban đầu khi tiếp cận công ty vẫn còn gặp nhiều khó khăn như: thiếu nhân sự am hiểu sâu về tiêu chuẩn và kỹ thuật quản lý năng lượng, dẫn đến việc triển khai mất nhiều thời gian để học hỏi và làm quen. Hệ thống đo đếm, thống kê dữ liệu năng lượng chưa đầy đủ, khiến việc xác định các chỉ số hiệu suất (EnPI) và phân tích tiêu thụ năng lượng gặp trở ngại. Ngoài ra, chi phí đầu tư cho tư vấn, đào tạo và mua sắm thiết bị đo lường khá lớn so với khả năng tài chính của doanh nghiệp. Một số cán bộ, công nhân viên chưa nhận thức rõ lợi ích lâu dài của ISO 50001 nên chưa thực sự tích cực tham gia; áp lực sản xuất và tiến độ giao hàng, công ty khó bố trí thời gian để vừa đảm bảo sản lượng vừa thực hiện các hoạt động xây dựng hệ thống quản lý năng lượng.

Tuy nhiên, ông Hùng chia sẻ, từ khi áp dụng tiêu chuẩn ISO 50001, đã giúp công ty đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của khách hàng và đối tác quốc tế về quản lý năng lượng và phát triển bền vững. ISO 50001 cũng phù hợp với quy định của pháp luật Việt Nam về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, giúp công ty chủ động tuân thủ.

Bên cạnh đó, việc đạt chứng nhận còn nâng cao hình ảnh và uy tín của thương hiệu, tạo lợi thế cạnh tranh. Đặc biệt, công ty có thể tiếp cận các chương trình hỗ trợ kỹ thuật và tài chính từ nhà nước, các tổ chức quốc tế, thúc đẩy quá trình triển khai hiệu quả hơn.

Công ty đã có được những kết quả nhất định trong việc tiết kiệm năng lượng như: tiết kiệm 135.000.000 VNĐ/năm khi sử dụng điện mái nhà; thay đổi kế hoạch sản xuất từ ca ngày sang ca đêm để tận dụng giá điện thấp điểm, giúp tiết kiệm bình quân 745.000.000 VNĐ/năm; lắp đặt hệ thống điều khiển tụ bù công suất phản kháng, tiết kiệm chi phí mua công suất phản kháng so với lúc chưa triển khai lắp, khoảng: 645.000.000 VNĐ/năm; thay thế các đèn chiếu sáng loại cao áp 250W sang loại đèn led Hightbay 150W tiết kiệm. Ví dụ, thay 100 bóng chiếu sáng loại cao áp bằng 100 bóng đèn led 150w thì 1 giờ đã có thể tiết kiệm được 1Kwh (1 năm tiết kiệm 3120Kwh, trung bình tiết kiệm khoảng 6.240.000 VNĐ/năm). Ngoài lợi ích tiết kiệm năng lượng còn đảm bảo độ rọi tại vị trí làm việc cao hơn, tiết kiệm chi phí bảo trì, thay thế sửa chữa,…; lắp đặt các thiết bị điều khiển, khởi động mềm như: các bộ truyền động điều khiển 1 chiều, biến tần điều khiển động cơ, dây chuyền sản xuất, có thể tiết kiệm 10 đến 20% điện năng tiêu thụ; thay thế quạt mát công nghiệp loại 0,75Kw bằng loại quạt công suất 0,25Kw, mỗi quạt có thể tiết kiệm được khoảng 60% điện năng tiêu thụ trong cùng thời gian sử dụng và hiệu suất tương đương; Sử dụng hệ thống khí trung tâm Gas, CO₂, O₂ dẫn đến các vị trí hàn giúp tiết kiệm khí tồn dư trong bình khi không đủ áp và nhân công thay thế bình khí. Công ty tiết kiệm khoảng 15% so với trước khi lắp đặt.

Lắp đặt hệ thống điều khiển tụ bù công suất phản kháng tại Hameco.

Vậy cơ hội nào cho DNNVV?

Theo TS. Đỗ Mạnh Cường, điểm quan trọng là doanh nghiệp nhỏ không cần đầu tư đồng loạt ngay từ đầu. Họ hoàn toàn có thể khởi động bằng việc kiểm toán năng lượng để nhận diện những khâu tiêu thụ lớn nhất, sau đó lựa chọn giải pháp phù hợp với quy mô và khả năng tài chính. Chính cách làm từng bước này sẽ biến ISO 50001 trở thành công cụ khả thi, thay vì là gánh nặng đối với doanh nghiệp nhỏ. Ông cũng nhấn mạnh, kiểm toán năng lượng không phải là thủ tục đối phó mà phải được coi là giải pháp mang lại giá trị thực. Báo cáo kiểm toán chỉ rõ mức độ sử dụng năng lượng, những khu vực có thể tối ưu như hệ thống đèn, quạt, vận chuyển hay các thiết bị tiêu thụ điện lớn. Trên cơ sở đó, doanh nghiệp có thể lên kế hoạch cải tiến, thay thế thiết bị lạc hậu, thậm chí tiến tới áp dụng các công nghệ tiên tiến như quản lý vận hành và bảo trì dự báo - một xu hướng tất yếu trong thời kỳ chuyển đổi số năng lượng.

Nhận định về cơ hội triển khai của DNNVV, ông Trần Thanh Hà cho rằng, để thành công đối với các DNNVV đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ của nhiều bộ phận, từ ban lãnh đạo, cán bộ quản lý năng lượng, các nhóm kỹ thuật cho tới đơn vị tư vấn bên ngoài. Mỗi mắt xích đều có vai trò và trách nhiệm riêng, sự phối hợp thông suốt và đúng chức năng mới đảm bảo hệ thống quản lý năng lượng vận hành hiệu quả.

“DNNVV có thể quản lý năng lượng từ những việc rất nhỏ như: thay mái xưởng kín bằng tấm nhựa sáng để lấy ánh sáng tự nhiên, thay đèn sợi đốt bằng đèn led, hoặc đề ra quy trình rõ ràng, nghiêm ngặt sản xuất hướng đến tiết kiệm năng lượng như điện, nước,… sau đó mới đến những hệ thống đòi hỏi phải đầu tư lớn như các hệ thống tự động hóa” - ông Trần Thanh Hà nhấn mạnh.

Cùng quan điểm này, TS. Lê Hải Hưng nhấn mạnh, ISO 50001 mang lại nhiều cơ hội rõ rệt cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Trước hết là giảm chi phí vận hành, chỉ cần tiết kiệm được 5 đến 10% năng lượng đã mang lại khoản lợi nhuận đáng kể. Bên cạnh đó, việc quản lý năng lượng bài bản giúp doanh nghiệp nâng cao vị thế cạnh tranh, tiếp cận dễ dàng hơn với các nguồn vốn tín dụng xanh và quỹ hỗ trợ trong nước cũng như quốc tế. Trong bối cảnh giá năng lượng biến động, một hệ thống quản trị chặt chẽ còn giúp doanh nghiệp giảm thiểu rủi ro và chủ động thích ứng. Quan trọng hơn, chứng chỉ ISO 50001 cũng chính là “tấm hộ chiếu xanh” để doanh nghiệp nâng cao hình ảnh, mở rộng thị trường xuất khẩu và hòa nhập vào xu thế phát triển bền vững.

Chỉ bằng những bước đi cụ thể như kiểm toán năng lượng, thay thế thiết bị lạc hậu, cải tiến quy trình vận hành hay ứng dụng giải pháp tự động hóa đơn giản, các doanh nghiệp đã cắt giảm được 5-10% chi phí điện, đồng thời giảm phát thải khí nhà kính. Điều này khẳng định: quy mô nhỏ không đồng nghĩa với việc đứng ngoài cuộc chuyển đổi xanh, ngược lại, chính sự linh hoạt lại là lợi thế để DNNVV nhanh chóng hiện thực hóa các giải pháp tiết kiệm năng lượng.

Như vậy, trong hành trình phát triển xanh, doanh nghiệp nhỏ không thể tiếp tục đi theo mô hình “càng sản xuất, càng tiêu thụ”. ISO 50001 chính là bản đồ giúp doanh nghiệp đi xa hơn với ít năng lượng hơn.

Với sự đồng hành của chính sách, tổ chức hỗ trợ và chính bản thân người làm chủ, tiêu chuẩn quốc tế này không còn là điều viển vông. Đó là một cơ hội thật - nếu bắt đầu từ những điều nhỏ, ngay hôm nay.

Hương Duyên - Trà Giang