Giải thưởng Sáng tạo Khoa học Công nghệ Việt Nam (VIFOTEC) nhằm tôn vinh những công trình nghiên cứu khoa học có kết quả tốt. Và hơn lúc nào hết mục tiêu mà Ban tổ chức mong muốn là những kết quả đó được ứng dụng có hiệu quả cao. 25 năm hoạt động của giải thưởng có đến 2671 công trình khoa hoc dự thi và 894 công trình đoạt các giải, từ giải Khuyến khích đến giải Nhất. Trong số đó có không ít công trình đã phát huy rất tốt các kết quả trong thực tế sản xuất.
Bài viết là góc nhìn của tác giả nhân dịp kỷ niệm 25 năm hoạt động của giải thưởng. Tác giả bài viết là người tham gia vào hoạt động cùng giải thưởng từ những ngày đầu, với vai trò là thành viên Ban giám khảo, Trưởng ban Cơ khí và Tự động hóa.
Bám sát nhiệm vụ cấp thiết của cơ sở
Trước hết có thể nhận thấy là các công trình dự thi đoạt giải đều xuất phát từ các vấn đề thiết thực của cơ sở sản xuất, nên dễ hiểu là các kết quả nghiên cứu của các công trình đó thường có đóng góp rất rõ ràng cho cơ sở và cho ngành mình.
Nếu như ở những năm đầu, một số công trình tuy cũng có nội dung thiết thực, nhưng cách triển khai bằng những giải pháp công nghệ còn hơi thô sơ. Tuy nhiên, càng về sau các nhóm tác giả công trình càng tiếp cận được những phương tiện mới, khí cụ đo lường tiên tiến, các cảm biên hiện đại, nên nhận biết được quá trình công nghệ và điều khiển được nó để ngày càng tốt hơn. Nhưng mức phấn đấu chỉ dám đặt ra là làm được như nước ngoài. Phấn đấu được như nước ngoài cũng khó rồi, nhưng thế giới ngày nay là cạnh tranh khốc liệt nên buộc người nghiên cứu phải vươn lên không ngừng.
Phấn đấu đứng vững trong cuộc cạnh tranh toàn cầu
Cạnh tranh là phải làm sao có sản phẩm vượt lên trên đối tác. Điều đó không phải là dễ, nhưng nếu không vượt được chúng ta cũng phải “làm khác đi”, ít ra là phải thay đổi để có cái mà trao đổi. Vì thế người nghiên cứu không nên chỉ rập khuôn theo các mẫu có sẵn, mà tìm cách cải tiến, thay đổi linh hoạt để cố gắng vươn lên. Với tinh thần đó có những nơi đã tự thiết kế chế tạo ra những dây chuyền tự động cấp cao không những chất lượng như ngoại nhập mà giá thành chỉ bằng một phần mười.
Ví dụ các nhà khoa học Việt Nam đã học tập kinh nghiệm từ các dây chuyền chế biến các loại nước giải khát với các nguyên liệu đặc sản trong nước. Khác với các dây chuyền nhập ngoại, tác giả công trình đã cải tiến các dây chuyền bằng nhiều giải pháp như: Thay bằng nhựa các tấm thép inox thường đặt trên các dãy khung dàn cũng bằng thép inox, nay không cần đến nữa vì đã được gắn lên tường; Không cần dùng đến hàng trăm mét xích kim loại, mà thay bằng dây cáp bọc nhựa nên rút bớt số lượng động cơ và không đòi hỏi dùng động cơ công suất lớn; Không dùng hệ thống súc rửa chai lọ mà kết hợp công nghệ thổi chai lọ nhựa đồng bộ trong dây chuyền: Không cần đến biện pháp tạo ra cả gian nhà xưởng với diện tích rất lớn, chứa toàn bộ dây chuyền, đều phải thanh trùng mà chỉ cần ở một phòng nhỏ chỗ chiết chai bằng giải pháp tạo chênh lệch áp suất giữa bên trong và bên ngoài căn phòng nhỏ đó; Không cần đến hệ thống dây chuyền đóng thùng carton mà bằng cách bọc nylon co nhiệt,… Trong lúc vẫn được trang bị các sensor cảm biến đo lường phân tích và các thiết bị điều khiển có thương hiệu nhập ngoại nên vẫn đảm bảo được về chất lượng sản phẩm.
Từng bước tiếp cận những thành tựu mới của khoa học công nghệ
Thời gian gần đây, một số công trình dự thi cũng phản ánh bước đầu sự chuyển mình theo Cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0) ở các cơ sở sản xuất. Điều đó chứng tỏ các cơ sở sản xuất không phải thờ ơ với CMCN 4.0, mà ở một số lĩnh vực có thể là chưa biết bắt đầu phải làm gì, làm như thế nào để áp dụng được các công nghệ tiên tiến đó. Mặc dù người ta đã ý thức được rằng, CMCN 4.0 có thể xúc tiến lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ, tác động cho năng suất lao động tăng nhanh đột biến, tạo ra lượng của cải vật chất khổng lồ cho xã hội.
Tất nhiên phải trên nền tảng của nhiều công nghệ cơ bản khác được phát triển bền bỉ lâu nay thì CMCN 4.0 mới tạo ra được sự đột biến hấp dẫn đến thế! Ví dụ phải trên nền tảng chủ yếu của công nghệ sinh học hiện đại thì CMCN 4.0 ngày nay mới tạo ra những bước nhảy vọt trong nông nghiệp, thủy sản, dược liệu, chế biến thực phẩm. Có thể dẫn ra một vài công trình dự thi đã có kết quả áp dụng các công nghệ tự động như tưới nhỏ giọt, bón phân, chiếu sáng thay đổi tùy theo chủng loại hoa trồng và phụ thuộc tình trạng môi trường, thời tiết ở trang trại trồng các loại hoa. Tự động hóa hầu như toàn bộ các công đoạn sản xuất, kể cả trong khâu thu hoạch, bao gói và vận chuyển để xuất khẩu,…
Cũng có một vài đơn vị, chủ yếu là ở các trường đại học, đã nhanh nhạy tiếp cận với những thành tựu công nghệ mới. Trong đó có thể kể đến các loại Robocar, được hiểu là các xe tự hành, đã biết dùng các bánh xe quay đa hướng nên hoạt động rất linh hoạt, biết tự tìm đường đi, phục vụ bốc xếp ở các kho tàng, vận chuyển trong các phân xưởng hoặc phun hóa chất phòng dịch ở các bệnh viện và thay con người phục vụ ở khu vực cách ly Covid -19. Có trường hợp còn biết vận dụng công nghệ robotics và công nghệ in 3D để làm chân tay giả như thật lắp cho nhiều người khuyết tật. Đặc biệt lại có công trình đến từ trường đại học đã tái hiện được phương pháp mới in 4D, cụ thể là in ra thành phẩm 3D. Ví dụ một tấm dải dài, có độ dày chỗ cao chỗ thấp, chỗ to chỗ nhỏ, chỗ mỏng chỗ dày, rồi sau đó qua một quãng thời gian ngắn theo thiết kế, thành phẩm này sẽ biến dạng tự uốn cong thành một hình thù khác – như một cái vương miện với họa tiết khác nhau,… Bài viết nêu một vài ví dụ như vậy để thấy rằng tác giả của các công trình nghiên cứu đã từng bước cập nhật được các thành tựu khoa học công nghệ mới vào trong nghiên cứu của mình.
Những nét mới khi bước vào thời kỳ CMCN 4.0
Năm nay có một công trình dự thi, đã tiếp cận đến nội dung “Nhà máy thông minh”, cụ thể ở đây là mỏ khai thác dầu khí thông minh. Bằng con đường phân tích để học hỏi các kinh nghiệm áp dụng những công nghệ tiên tiến của CMCN 4.0 trong các mỏ khai thác dầu khí nước ngoài, đã nhanh chóng áp dụng từng bước vào đơn vị mình. Nhắc đến các công nghệ tiên tiến của CMCN 4.0 như internet, IoT, AI, Big Data, Blockchain,… nhưng không quên nhắc đến Robotics và Tự động hóa. Mới bước đầu áp dụng mà công ty dầu khí đó đã đem lại hiệu quả kinh tế không nhỏ.
Cũng trong năm nay có một công trình thủy lợi dự thi với kết quả đã thiết kế chế tạo thành công thiết bị tự động đo báo lượng nước mưa và truyền số liệu về trung tâm điều khiển. Thiết bị đã được lắp đặt tại tất cả các trạm đo của một dòng sông. Không những thế thiết bị còn được lắp đặt cho khá nhiều trạm đo ở hầu hết các địa phương phía Bắc. Giá thiết bị tự chế chỉ là 2,3 triệu đồng, trong lúc nếu mua của nước ngoài kinh phí lên tới 80 triệu đồng/thiết bị. Tuy các kết quả này mới chỉ là bước đầu nhưng nó gợi mở ra một dự án rất lớn, rất cấp thiết và rất khả thi. Từ thành quả nghiên cứu này có thể phục vụ cho hệ thống toàn quốc với 20.000 công trình thủy lợi, mỗi công trình có hàng chục đến hàng trăm trạm đo, không phải chỉ đo lượng mưa mà còn cần đo báo nhiều thông số quan trọng khác, không phải chỉ nối mạng cho các trạm đo trên một dòng sông mà cho cả hệ thống dày đặc sông ngòi có tương tác lẫn nhau. Đối với bài toán lớn này nếu vận dụng được các công nghệ tiên tiến của CMCN 4.0 sẽ có những lời giải hấp dẫn phục vụ những quyết định nhanh chóng kịp thời và đúng đắn để giảm thiểu tối đa những tác hại của thiên tai.
Khát vọng đổi mới và sáng tạo
Những kết quả điểm qua ở trên, phần nhiều còn mang tính tự phát, đã nhắc nhở chúng ta cần có nhiều biện pháp cụ thể hơn nữa để hỗ trợ và thúc đẩy các cơ sở sản xuất nhanh chóng áp dung các công nghệ tiên tiến trong CMCN 4.0 theo tinh thần của Nghị quyêt số 52 NQ/TW của Bộ chính trị về CMCN 4.0. Có một vài đơn vị trong Liên hiệp các Hội khoa học và Kỹ thuật Việt Nam đang chuẩn bị các dự án truyền bá kiến thức và kinh nghiệm của nước ngoài về lĩnh vực này. Ban tổ chức Giải thưởng Sáng tạo Khoa học Công nghệ Việt Nam sẽ thảo luận việc tham gia vào các dự án đó. Ngoài việc hoàn thành các khâu chấm giải thưởng, Ban tổ chức còn mong muốn qua đấy góp phần xứng đáng vai trò dẫn dắt phong trào tiến công vào khoa học công nghệ của Đất nước.
Trong nền kinh tế toàn cầu hóa, sự cạnh tranh là rất khốc liệt. Chìa khóa cho cạnh tranh thành công là đổi mới sáng tạo và đầu tư cho khoa học là cơ sở cho đổi mới. Hưởng ứng lời kêu gọi Đổi mới sáng tạo vì Đất nước hùng cường của Đảng và Chính phủ, trong những năm gần đây qua hoạt động thông tin và truyền thông về phong trào “Make in Việt Nam” đến nhiều lĩnh vực khác nhau trong nước đều phấn đấu với tinh thần này. Với khí thế đó “Khát vọng đổi mới và sáng tạo khoa học vì Đất nước hùng cường” phải là tinh thần mới của Giải thưởng Sáng tạo Khoa học Công nghệ Việt Nam.
GS.TSKH. NGND. Nguyễn Thiện Phúc
