Gig Economy và Thất nghiệp ẩn
Trong vài năm gần đây, Gig Economy, nền kinh tế hợp đồng ngắn hạn và lao động tự do trên các nền tảng số, đã trở thành từ khóa quen thuộc tại Việt Nam. Nó thường được quảng bá như một “cứu cánh” cho những ai muốn tìm sự tự do, linh hoạt, hoặc thử sức với khởi nghiệp. Đặc biệt, nhiều người trung niên sau 10-15 năm giữ vị trí quản lý đã rời bỏ công việc toàn thời gian để trở thành mentor, coach hoặc freelancer. Bề ngoài, sự chuyển đổi này mang dáng dấp chủ động, thể hiện lựa chọn cá nhân. Nhưng nếu nhìn sâu hơn, không ít trường hợp lại đang phản ánh một sự thật phũ phàng: thất nghiệp ẩn.
 |
| Ảnh minh họa |
Thất nghiệp ẩn không phải khái niệm mới. Nó vốn dùng để chỉ tình trạng người lao động có việc nhưng không đủ sống, hoặc bị lãng phí kỹ năng, hoặc phải rời thị trường chính thức vì không còn cơ hội phù hợp. Tại Việt Nam, theo số liệu chính thức, tỷ lệ thất nghiệp quý II/2025 chỉ là 2,24% [1]. Nhưng cùng lúc, tỷ lệ thiếu việc làm vẫn ở mức 1,72% [2]. Điều này cho thấy thống kê không phản ánh đầy đủ. Một người từng là trưởng phòng nhân sự, nay đi làm mentor tự do với thu nhập không đủ trang trải, rõ ràng không phải thất nghiệp “theo định nghĩa”, nhưng cũng không thực sự có một việc làm ổn định.
Cạm bẫy hay cơ hội
Cái bẫy của Gig Economy bộc lộ rõ trong nhóm trung niên. Thị trường life coaching tại Việt Nam được dự báo sẽ tăng trưởng mạnh đến năm 2031 nhờ nhu cầu kỹ năng mềm từ các startup và giới trẻ [3]. Ngành đào tạo kỹ năng mềm cũng được dự báo đạt hơn 350 triệu USD vào năm 2033 [4]. Nhưng nhiều người lao động bước vào thị trường này không có chứng chỉ quốc tế, thiếu mạng lưới khách hàng, và do đó không đảm bảo được thu nhập ổn định. Với họ, coaching không phải là một sự “tái sinh nghề nghiệp”, mà chỉ là một cách gọi khác của thất nghiệp ẩn.
Ngược lại, ở nhóm thanh niên, vấn đề lại là thất nghiệp công khai. Quý II/2025, tỷ lệ thất nghiệp của người trẻ 15-24 tuổi lên tới 8,19%, gấp gần bốn lần trung bình cả nước [5]. Khi lớp trẻ không tìm được việc, nhu cầu được mentor tăng lên, và lớp trung niên lại nhảy vào lấp chỗ trống. Nhưng nghịch lý là hiệu quả mentoring chưa được kiểm chứng, và kết quả là cả hai bên đều mắc kẹt: người trẻ không thực sự có việc làm, còn người trung niên thì bận rộn với gig work nhưng không đủ sống.
Thực tế này không chỉ là của Việt Nam. Trên toàn cầu, Gig Economy năm 2025 có tới 435 triệu lao động, chiếm từ 4,4 đến 12,5% lực lượng lao động [6]. Nghiên cứu từ ScienceDirect cho thấy nếu tính cả các gig ngắn hạn, tỷ lệ thất nghiệp thực tế của nhiều quốc gia cao hơn khoảng 5,1% so với con số chính thức [7]. Đại dịch COVID-19 càng làm rõ hơn hiện tượng này. Hơn một triệu lao động Việt Nam mất việc trong năm 2021, nhiều người chuyển sang Gig work. Nhưng từ 2023 đến nay, tốc độ tăng trưởng Gig toàn cầu chậm lại, và thu nhập của Gig workers giảm liên tục trong hai năm qua [8]. Một khảo sát ở Mỹ cho thấy 70% freelancer lo lắng về tài chính cá nhân [9]. Gig Economy, vốn được tung hô như “bệ phóng tự do”, trên thực tế lại biến thành “tấm màn che” cho thất nghiệp.
Song, công bằng mà nói, Gig Economy không chỉ toàn mặt tối. Nó mở ra cơ hội thử nghiệm kinh doanh cá nhân: một kỹ sư có thể mở lớp học trực tuyến, một bà mẹ trẻ có thể cung cấp dịch vụ tư vấn parenting. Nó giúp tăng năng suất xã hội khi bổ sung lực lượng cho những ngành thiếu nhân sự ngắn hạn. Nó cũng tạo lối đi cho những nhóm yếu thế, người cao tuổi, người khuyết tật, hay phụ nữ sau sinh, những người khó tiếp cận thị trường lao động chính thức. Điểm sáng đó không thể phủ nhận. Nhưng nếu không được quản lý và định hướng đúng, Gig Economy sẽ tạo ra nhiều hơn những “công việc tạm thời” hơn là những “cơ hội lâu dài”.
Trong bức tranh này, trí tuệ nhân tạo (AI) lại là yếu tố làm gia tăng tính phức tạp. AI có thể thay thế nhiều công việc freelancer truyền thống như dịch thuật, nhập liệu, thiết kế cơ bản. Nhưng cùng lúc, nó lại tạo ra những nghề mới: quản trị dữ liệu, huấn luyện AI, sáng tạo nội dung số. Gig Economy vì vậy không biến mất, mà chuyển dịch cấu trúc. Người trung niên nếu không kịp thích ứng sẽ càng dễ rơi vào thất nghiệp ẩn, trong khi người trẻ có cơ hội tận dụng công nghệ để khởi nghiệp trên nền tảng Gig mới.
Những kinh nghiệm quốc tế là minh chứng rõ rệt. Châu Âu đã thông qua Platform Work Directive (2024-2025), yêu cầu tái phân loại Gig workers thành nhân viên trong nhiều trường hợp, qua đó bảo vệ quyền lợi của 43 triệu lao động [10]. Tại Mỹ, Human Rights Watch kêu gọi mở rộng bảo hiểm thất nghiệp cho freelancer [11]. Singapore áp dụng khung bảo vệ người lao động nền tảng, buộc các công ty như Grab hay Foodpanda phải đóng góp quỹ an sinh [12]. Hàn Quốc thì hỗ trợ Gig workers thông qua chương trình voucher đào tạo kỹ năng số [13]. Còn Trung Quốc lựa chọn cách quản lý chặt thuế và bảo hiểm y tế để hạn chế tình trạng lao động phi chính thức kéo dài [14].
 |
Đâu là giải pháp
Đối chiếu vào Việt Nam, một số bước đi cụ thể có thể được cân nhắc. Thứ nhất, cần thiết lập một quỹ an sinh cho Gig workers, do nhà nước, nền tảng và người lao động cùng đóng góp, để tối thiểu có bảo hiểm y tế và trợ cấp thất nghiệp. Thứ hai, nên đưa Gig Economy vào Luật Lao động sửa đổi, định nghĩa rõ quyền và nghĩa vụ của loại hình lao động này. Thứ ba, chính sách thuế cần linh hoạt hơn, chẳng hạn cơ chế khấu trừ tự động để vừa đảm bảo minh bạch, vừa tránh thất thu. Thứ tư, các doanh nghiệp có thể thiết kế chương trình mentoring nội bộ, biến nguồn lực trung niên thành tài sản thay vì để họ trôi dạt vào thị trường Gig không ổn định. Cuối cùng, phải đầu tư vào đào tạo kỹ năng số và cả tâm lý nghề nghiệp, giúp người lao động thích ứng với thay đổi nhanh chóng của thị trường.
Gig Economy là một xu thế không thể đảo ngược. Vấn đề không phải là chặn đứng nó, mà là làm thế nào để nó không trở thành cái bóng che giấu thất nghiệp. Việt Nam cần nhìn thẳng vào số liệu, phân tích thấu đáo và hành động quyết liệt. Nếu làm được, Gig Economy sẽ trở thành động lực mới của năng suất và đổi mới sáng tạo. Nếu không, nó sẽ biến thành một vùng xám, nơi hàng triệu người trung niên bị gạt ra ngoài, mang theo cả sự hụt hẫng và lãng phí kỹ năng.
Tài liệu tham khảo
1. Trading Economics (2025). Vietnam Unemployment Rate Q2/2025.
2. Tổng cục Thống kê Việt Nam (2025). Báo cáo lao động việc làm nửa đầu năm 2025.
3. 6W Research (2025). Vietnam Life Coaching Market Forecast.
4. Allied Market Research (2025). Soft Skills Training Market.
5. Statista (2025). Unemployment benefits and youth unemployment in Vietnam.
6. DemandSage (2025). Global Gig Economy Statistics.
7. ScienceDirect (2024). Hidden Unemployment in Gig Economy.
8. CNBC (2024). Gig Worker Income Trends.
9. ResumeNerd (2024). Freelancer Financial Anxiety Report.
10. European Union (2024). Platform Work Directive.
11. Human Rights Watch (2025). Gig Economy and Labor Rights in the US.
12. Singapore MOM (2024). Platform Worker Protection Framework.
13. Ministry of Employment and Labor, Korea (2024). Digital Training Voucher Program.
14. Chinese Ministry of Human Resources and Social Security (2023). Gig Worker Taxation and Insurance Reform.
Nguyễn Mạnh Cường
Phó Tổng thư ký - Hội tự động hóa Việt Nam
