Thực tế không thể phủ nhận
Sự phát triển nhanh chóng của truyền thông số đang làm thay đổi sâu sắc diện mạo báo chí toàn cầu, trong đó báo in là loại hình chịu tác động mạnh mẽ nhất. Thay vì cầm trên tay một tờ báo in mỗi sáng, họ cập nhật tin tức qua mạng xã hội, ứng dụng di động và các kênh truyền thông trực tuyến. Chi phí in ấn tăng cao, trong khi nguồn thu quảng cáo truyền thống cũng đang dịch chuyển mạnh mẽ sang nền tảng số. Việc thay đổi cấu trúc độc giả một cách căn bản khiến mô hình vận hành của báo in truyền thống ngày càng khó duy trì, không ít tòa soạn đã phải cắt giảm tần suất xuất bản, thu hẹp quy mô hoặc ngừng hẳn bản in để tập trung cho báo điện tử.
 |
| Báo in vẫn là lựa chọn của nhiều độc giả. Ảnh: Phong Nguyễn |
Trong cuộc cạnh tranh này, báo in dường như bị đẩy về phía sau, trở thành phương tiện thông tin mang tính lưu trữ hoặc phục vụ đối tượng chuyên biệt hơn là phương tiện thời sự phổ cập.
Xu hướng này không phải là hiện tượng riêng lẻ ở một quốc gia mà đang diễn ra trên phạm vi toàn cầu. Tại Anh, tờ The Independent đã ngừng xuất bản bản in từ năm 2016 để trở thành tờ báo quốc gia đầu tiên hoàn toàn hoạt động trên nền tảng kỹ thuật số. Ở Đan Mạch, tờ B.T. đã kết thúc hơn 100 năm xuất bản bản in vào đầu năm 2023. Tờ Evening Standard cũng vừa quyết định chuyển từ phát hành hàng ngày sang hàng tuần vào tháng 5/2024 để tập trung phát triển báo điện tử. Tại Mỹ, StarLedger, tờ báo lớn nhất bang New Jersey, cũng ngừng bản in từ tháng 2/2025 để chuyển toàn bộ sang nền tảng số.
Tại Việt Nam, dù chưa có thống kê chính thức về số lượng báo in dừng xuất bản, nhưng thực tế cho thấy xu hướng chuyển đổi sang báo điện tử, tích hợp đa nền tảng đang diễn ra ở hầu hết các cơ quan báo chí. Theo Đề án Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025, hệ thống báo in sẽ được cơ cấu lại theo hướng tinh gọn. Mỗi cơ quan báo in chỉ duy trì một ấn phẩm chính, có thể có thêm một số ấn phẩm phụ. Nhà nước có chính sách và nguồn lực hỗ trợ các cơ quan báo chí đổi mới công nghệ, chuyển đổi số để chiếm lĩnh và dẫn dắt thông tin trên không gian mạng, trở thành dòng chảy chính, tích cực để dẫn dắt dư luận, truyền thông chính sách hiệu quả.
Tạp chí in: Lối đi riêng từ chiều sâu và sự chuyên biệt
Tuy vậy, không thể phủ nhận rằng so với các tờ báo thì loại hình tạp chí vẫn giữ được chỗ đứng nhất định trong đời sống báo chí Việt Nam, đặc biệt ở các lĩnh vực chuyên sâu, học thuật hoặc có tính lý luận cao. Những ấn phẩm này phục vụ đối tượng bạn đọc đặc thù và vẫn duy trì vai trò quan trọng trong hệ sinh thái thông tin quốc gia.
Bối cảnh hiện nay đặt ra yêu cầu mới cho các tạp chí in: đâu là giá trị đích thực của mình, cốt lõi của mình, đâu là cách giữ chân độc giả của mình?
Đó là phải tái định vị mình, trở thành kênh thông tin chuyên biệt, có chiều sâu tri thức, phản biện, phân tích chuyên ngành và nghiên cứu ứng dụng và phục vụ đối tượng cụ thể. Xác định đối tượng phục vụ không đại trà mà là các nhóm độc giả đặc thù gồm nhà khoa học, kỹ sư, bác sĩ, nhà quản lý, nhà đầu tư, doanh nhân, cán bộ chuyên môn trong các lĩnh vực công nghệ, tài chính, chính sách công,… Với họ, một bài viết trên tạp chí không chỉ là thông tin, mà là công cụ làm việc, là cơ sở để phân tích, định hướng và ra quyết định.
Giá trị cốt lõi của tạp chí nằm ở những bài viết chuyên đề, nghiên cứu thị trường, đánh giá chính sách hay phân tích xu hướng ngành nghề. Đây là dòng nội dung mà báo chí đại chúng khó có thể theo đuổi, nhất là trong môi trường cạnh tranh khốc liệt về tốc độ và thị hiếu.
Tăng trưởng theo chiều sâu, gắn với thực tiễn và phục vụ nhu cầu chuyên môn đó là lối đi bền vững của tạp chí in trong thời đại số. Dù số lượng phát hành có thể giảm, nhưng giá trị mà tạp chí tạo ra lại ngày càng được khẳng định trong cộng đồng độc giả chuyên biệt.
Chuyển đổi số, đối với tạp chí in, không đồng nghĩa với từ bỏ bản giấy. Tuy nhiên, khác với báo điện tử, chuyển đổi số của tạp chí in không chỉ nhằm tăng lượt xem, mà nhằm phục vụ chiều sâu giúp độc giả tra cứu, nghiên cứu, sử dụng tài liệu một cách hiệu quả hơn.
 |
 |
| Các báo, tạp chí được bày bán tại quầy báo. Ảnh: Phong Nguyễn |
Để báo in phát triển
Phát biểu tại Hội thảo “Vấn đề về kinh tế báo chí đối với các Tạp chí khoa học của Liên hiệp hội Việt Nam”, nhà báo Nguyễn Thành Lợi - Tổng biên tập Báo Kinh tế và Đô thị chia sẻ, chuyển đổi số đã và đang tạo ra những cơ hội và cũng đặt ra nhiều thách thức đối với báo chí in, ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của kinh tế báo chí truyền thống hiện nay.
Trước những thách thức đó, theo nhà báo Nguyễn Thành Lợi, báo in không thể tiếp tục vận hành theo cách truyền thống mà cần phải xác định rõ vai trò, lợi thế riêng để tồn tại và phát triển. Cụ thể, báo in cần tập trung vào khai thác những nội dung chuyên sâu, có chiều sâu phân tích, giá trị tư liệu và tính kiểm chứng cao, những nội dung mà các nền tảng số khó có thể thay thế hoàn toàn.
Bên cạnh đó, báo in cần đẩy mạnh mối liên kết với báo điện tử và các nền tảng số để tạo ra hệ sinh thái truyền thông đa phương tiện, giúp báo in không bị tụt lại phía sau mà có thể tái định vị vai trò của mình trong lòng bạn đọc.
Từ chính định hướng nội dung đó, thay vì dựa dẫm vào quảng cáo, Ban biên tập buộc phải đầu tư vào chất lượng, từ đội ngũ tác giả đến quy trình biên tập để tạo ra các sản phẩm thực sự có giá trị chuyên môn. Uy tín tạp chí không hình thành từ lượng phát hành lớn, mà từ độ tin cậy và tính hữu ích của nội dung.
Bên cạnh đầu tư cho chuyên môn nội dung, Ban biên tập cũng phải đổi mới hình thức trình bày và phát hành linh hoạt giữa bản in và nền tảng số. Nhiều tạp chí chuyên ngành đã và đang làm tốt điều này: duy trì bản in cho đối tượng chuyên môn, đồng thời phát triển trang điện tử, bản tin nội bộ, mạng xã hội để mở rộng tiếp cận.
Nhà báo Lê Hồng (Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam) từng chia sẻ, trọng trách của nhà báo tại các tạp chí khoa học nặng nề hơn các tờ khác, sự nỗ lực thống nhất nhận thức về vai trò, vị thế tư vấn phản biện của tạp chí khoa học trong việc chủ động thực hiện vai trò tư vấn phản biện của quá trình xây dựng thực hiện chính sách, cũng như trong tiếp cận các vấn đề kinh tế - xã hội trong bối cảnh bùng nổ thông tin trên mạng xã hội. Đây là cách thu hút công chúng vào tầm ảnh hưởng của mình. Tạp chí khoa học sẽ chiếm lĩnh, phát triển thị phần thông tin để phát triển kinh tế báo chí.
Khẳng định tạp chí vẫn còn chỗ đứng, Nhà báo Trần Thị Giang, Tổng Biên tập Tạp chí Tự động hóa Ngày nay cho rằng, nhờ vào việc tăng trưởng theo chiều sâu, bám vào thế mạnh đặc biệt của báo chí chuyên ngành, giá trị cốt lõi của tờ tạp chí. Đi đúng giá trị cốt lõi của tờ tạp chí cũng là tìm đúng thị trường báo chí của mình.
Nói về giải pháp phát triển các tạp chí khoa học, bà Giang cho rằng, tránh “tạp chí hóa báo” bằng việc có kế hoạch rõ ràng trong tuần, tháng đối với việc xây dựng nội dung cho tạp chí. Ngoài các nội dung phổ biến kiến thức hữu ích trong ngành, cần bám vào các vấn đề nổi cộm, vấn đề đang được xã hội quan tâm, vấn đề liên quan lĩnh vực của mình để có tuyến bài chuyên sâu, có nội dung phân tích đánh giá, bình luận một vấn đề cụ thể và đặc biệt phải xác định đối với vấn đề đó, tạp chí của mình là một điểm đến.
Bên cạnh nội dung, bà Giang nhấn mạnh, các tạp chí cũng phải đặc biệt coi trọng công tác phát hành. Đây không chỉ là khâu cuối trong chuỗi sản xuất nội dung, mà còn là mắt xích quyết định khả năng lan tỏa và tác động xã hội của tạp chí. Phát hành không chỉ đơn thuần là đưa ấn phẩm đến tay độc giả, mà còn là hoạt động gắn với việc xây dựng mạng lưới bạn đọc trung thành, mở rộng tệp độc giả và kết nối với các tổ chức, đơn vị, chuyên gia trong cùng lĩnh vực.
 |
| Các bạn trẻ cầm trên tay phụ san đặc biệt nhân dịp Kỷ niệm 50 năm Giải phóng miền Nam thống nhất đất nước của Báo Nhân Dân. Ảnh: Hoàng Tùng |
Giữ được sự nghiêm túc, trình bày chỉn chu, nội dung hấp dẫn, in ấn chất lượng và cảm giác tin cậy khi cầm trên tay tạp chí in hay như Phụ san Ponorama đặc biệt “Chiến dịch Điện Biên Phủ” và “Phụ san đặc biệt Kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước” của Báo Nhân Dân vẫn là lựa chọn không thể thay thế đối với nhiều độc giả.
